De cd komt dezer dagen uit, maar Winterreise van het Leiermann Ensemble is veel meer: een arrangement voor pianotrio van Schuberts liedcyclus en een theatervoorstelling met geluid en beeld. Pianist Jacobus den Herder bewerkte de muziek, fotograaf Foppe Schut maakte er beelden bij. Place de l’Opera vroeg ze naar het hoe en waarom.

Het begon twee jaar geleden met een snel geschreven arrangement van twee liederen uit Schuberts Winterreise voor een begrafenis. Inmiddels is er een complete Winterreise voor pianotrio en bariton. Afgelopen zomer werd in Eindhoven de cd opgenomen. Voor 2016 staan er nieuwe voorstellingen in de planning van het Leiermann Ensemble, dat rond dit project geformeerd is.

“Iemand uit het Koor van De Nationale Opera vroeg me een paar jaar geleden om een arrangement van twee liederen”, herinnert pianist Jacobus den Herder zich. Hij vertelt, met naast zich fotograaf Foppe Schut, hoe het idee van deze nieuwe Winterreise ontstond. “Ze wilde op een begrafenis het eerste en het laatste lied uit Winterreise zingen, met de bezetting die voor de plechtigheid beschikbaar was: piano, viool en cello. Het was natuurlijk een haastklus, maar ik kende de muziek goed, omdat ik Winterreise al vaker begeleid had.”

“De eerste vraag die ik mezelf stelde was: welke functie moeten die twee extra instrumenten vervullen in de cyclus die alleen voor piano gecomponeerd is? Ik wilde in elk geval niet zomaar de pianopartij verdelen over de drie instrumenten, maar de viool echt benutten als viool en voor de cello datzelfde doen.”

Jacobus luisterde naar de pianotrio’s die Schubert zelf componeerde, in Bes-groot en Es-groot. “Dat zijn twee monumenten”, zegt hij. “Ik heb me laten inspireren door de manier waarop Schubert daar van de viool en de cello gebruik heeft gemaakt.”

“In Winterreise heeft de piano een autonome functie ten opzichte van de stem. Ik heb er in mijn arrangement een paar keer voor gekozen om de viool een tegenstem te geven die niet in de pianopartij te vinden was. Daar raakte ik soms aan de grens tussen arrangeren en componeren.”

“Toen ik die twee liederen – het openingslied ‘Gute Nacht’ en het laatste lied ‘Der Leiermann’ – hoorde in mijn bewerking, dacht ik: wow, dit is een klank waar ik iets mee wil. Waarbij ik overigens op geen enkele manier pretendeer de muziek béter te maken dan hij al is.”

Kriskas door de bundel

In een toelichting die hij eerder schreef op zijn werk aan de cyclus van Schubert gebruikte Jacobus termen als ‘zachter’ en ‘romantischer’ om het effect van zijn arrangement te beschrijven. Hij legt uit: “Romantisch is niet hetzelfde als een warm bad. De warmte zit hem in de klankkleur van een strijkinstrument. Dat instrument kan een toon langer aanhouden en meer sostenuto spelen dan ik op mijn piano kan. Maar het is niet ineens Schumann geworden!”

Voor de pianist zit er ook een gedachte achter de mogelijkheden van de strijkinstrumenten. “In Winterreise zitten steeds kleine momenten van hoop, van een herinnering aan betere tijden. In het origineel zijn dat glimpjes in de verte. Door de strijkinstrumenten worden die wat meer opgetild. Het maakt de muziek troostrijker dan in het origineel.”

Tijdens het werken aan de arrangementen heeft Jacobus niet de volgorde van de liederen aangehouden. “Ik ben kriskras door de bundel gegaan, omdat ik bij sommige liederen meteen een beeld had over hoe ik dat zou kunnen doen. Bij enkele duurde het juist heel lang. Ik heb dingen weggegooid en herschreven. Er stond niet echt een deadline.”

“Het was wel een ambachtelijk project. Op een bepaald moment had ik een aantal liederen af, maar toen was er even een moment waarop ik dacht: ik leg het weg. Het kostte ook ontzettend veel tijd. Maar na die twijfel ben ik doorgegaan en nu is er de complete cyclus.”

Een beeldhint

Fotograaf Foppe Schut raakte bij het project betrokken. “Ik ken Jacobus omdat ik hem in het verleden heb gefotografeerd. Ik ben portrettist en daarnaast landschapsfotograaf. Jacobus zag bruikbare overeenkomsten tussen mijn beelden en wat hij met Winterreise aan het maken was. Ik ben gaan meedenken zonder al te veel verwachtingen, maar het bleek een heel interessant project te worden, waarvan ik geen vermoeden had waar het zou uitkomen.”

Hij wist van het bestaan van Winterreise, maar had de cyclus nog nooit gehoord. “Ik heb lang gewacht met me in de tekst te verdiepen. Op een bepaald moment heb ik de synopsis gelezen en toen ben ik een keer gaan luisteren bij een uitvoering.”

“Ik wilde veraf blijven van het letterlijk laten zien wat er gezongen wordt. Oké, er zijn wel kraaien, zoals die in de tekst voorkomen, en er is een dorp. Een paar dingen zijn wat meer letterlijk. Maar wat ik in elk geval niet wilde, is foto’s bij een ensemble op het podium. Eerder andersom: er is een ensemble en daar komt soms beeld bij. Ik wil de luisteraar niet allerlei duidende zaken opdringen.”

“Op de vraag wat ik wilde bereiken, kan ik niet snel een antwoord formuleren. Ik wilde bijdragen aan de sfeer en de beleving van het publiek, maar meer als ‘beeldhint’. Uit de reacties na de eerste voorstellingen blijkt dat dat redelijk goed gelukt is.”

“Er zitten veertien verschillende shots in de voorstelling. Ik heb ze geschoten in het Waddengebied, langs de kust van het IJsselmeer en in de Noordoostpolder. Ik had alleen het woord ‘Winterreise’ in mijn hoofd, ik wilde me niet laten inspireren door de feitelijkheid van de tekst van de cyclus.”

Foppe toont op zijn Macbook één van de beelden: water met drijvend ijs. Je ziet het pas als je even kijkt: het ijs beweegt. “Het zijn geen foto’s, het is een vertraagde video. Ik ben eigenlijk geen cineast, maar moest het voor dit project worden. Ik zette bij het vastleggen mijn camera neer en drukte – dat kan bij moderne camera’s – op de filmknop.”

De meeste beelden zijn verstild, maar er is een uitzondering. “Er zit in de muziek ergens een gedeelte waarin de reiziger muzikaal heel erg onderweg is. Daarvoor heb ik mezelf gefilmd terwijl ik door de sneeuw liep. Dat is het meest dynamische stuk.”

Echte winterreiziger

Het Leiermann Ensemble bestaat op dit moment naast Jacobus en Foppe uit violiste Diet Tilanus, cellist Wijnand Hulst en bariton Mattijs van de Woerd. “Mattijs gaat ontzettend goed om met zijn vak, zijn stem en zijn conditie”, constateert Jacobus. “Hij is een echte winterreiziger. De cyclus heeft veel tekst, maar dat is voor hem geen enkel probleem. Afgelopen zomer stond hij, op sokken en in korte broek, de liederen in te zingen. We waren volledig afgesloten van het daglicht en van wat er buiten gebeurde, dus dat warme weer stoorde allerminst.”

De cd kwam er dankzij een geslaagde crowdfundingactie. Foppe Schut deed het artwork, bariton Maarten Koningsberger schreef een tekst voor in het cd-boekje. Hij noteerde na het beluisteren van de takes: “Het zette mijn oren op steeltjes en heeft mij inspiratie gegeven om weer met een frisse blik met Winterreise aan het werk te gaan!”

Jacobus is heel blij met die bijdrage. “Maarten kent dat stuk als zijn broekzak. Hij heeft het letterlijk honderden malen gezongen. Dat hij al luisterend weer nieuwsgierig werd naar het stuk, is precies wat we hopen te bereiken met onze versie.”

Winterreise bewerken, mag dat eigenlijk? Het antwoord van Foppe is kort en eenvoudig: “Als purist kun je ervoor kiezen om niet naar ons te komen luisteren en kijken. En als je nieuwsgierig bent als purist, kom je wel. Daarmee is alles gezegd.”

Open kwint

Er is al veel gezegd en geschreven over de vraag hoe de ik-figuur uit Winterreise eindigt. Jacobus: “Ik kies voor de interpretatie dat hij zich bij de Leiermann voegt, tot in de eeuwigheid doordraait en daar rust in vindt. Volgens mij zit het één na laatste lied ‘Die Nebensonnen’ het dichtst bij de dood. Als ‘Der Leiermann’ dan begint, met die open kwint, dan hoor ik hoe hij op het laatste moment wegdraait van de dood. Hij vindt in elk geval rust en is klaar met zijn tocht.”

Foppe heeft erover nagedacht hoe dat in de voorstelling moet. “Ik zou het te concreet vinden om aan de luisteraar te laten weten wat de musicus daarover denkt. Als je vraagt wat ik denk: hij blijft leven en vindt berusting. Dat hij kan zijn waar hij is en dat dat goed is. Omdat je geen eigenaar bent van de toekomst, heb je alleen met het heden te maken. En daarin kan ik heel goed voelen dat hij precies daar is waar hij is. Dat is inderdaad een spirituele benadering.”

Het Leiermann Ensemble voert de komende tijd regelmatig hun Winterreise uit. “We kunnen dit overal spelen, in een concertzaal maar ook in een kerkje. We hebben een eenvoudige maar doeltreffende technische installatie, waardoor deze uitvoering letter en figuurlijk overal past.”

De cd Winterreise is verschenen en te bestellen op de website van het Leiermann Ensemble. Daar vindt u ook de informatie over de komende concerten, zoals het optreden in het Amsterdamse Muziekgebouw aan ‘t IJ op donderdagmiddag 25 februari 2016.

Hieronder de trailer van Winterreise: