Op zaterdag 19 november gaat een bijzondere productie in première: Winterreise voor vijf sopranen en een pianist. Het is geen gimmick, maar een serieus project van het Coco Collectief, dat een eigen vorm vond voor de beroemde cyclus van Schubert. François van den Anker ging deze week kijken bij de laatste repetities.

Het signalement van één van de meest opmerkelijke vocale ensembles van dit moment: vijf jonge zangeressen, allemaal afgestudeerd van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag (vandaar de naam) en één pianist, tevens oprichter en artistiek leider van het ensemble. Stemtype: (bijna) allemaal sopraan. Het Coco Collectief maakte eerder twee recitalprogramma’s, vierde kerst met de Coco Kerstcollectie en gaat nu op Winterreise.

Zingen met alleen sopranen, wordt dat niet saai of eenzijdig? “Absoluut niet”, stellen de eerste twee leden van het ensemble, Wendeline van Houten en Jannelieke Schmidt, aan een tafel in de kantine van het Haagse conservatorium, waar het Coco Collectief deze week repeteert.

Vijf zangeressen met hetzelfde stemtype (al zit er een officiële mezzo bij) is wel een ongebruikelijke samenstelling, waarop soms wat toelichting nodig is. “We stonden in september op de Kamermuziekdag in Hilversum en iedereen die ons niet kende, sloeg op tilt. ‘Wat doen jullie ons aan?’ vroegen de programmeurs die bij onze stand langskwamen. Maar zodra ze hoorden hoe rijk ons spectrum is en hoe we stemmen en kleuren verdelen, werden ze enthousiast.”

“Waar ben ik aan begonnen?!”

Het Coco Collectief werd opgericht door pianist Maurice Lammerts van Bueren, bekend liedbegeleider en als coach verbonden aan de zangafdeling van het Haagse conservatorium. Het repertoire bestaat uit lied, van zeer oud tot hypermodern.

Omdat geen componist voor een bezetting van vijf sopranen schrijft, betekent dat dus arrangeren. Voor de vorige programma’s maakten Maurice en Jannelieke de bewerkingen. “Ik hou erg van arrangeren en in Coco kan ik heel goed kwijt wat ik muzikaal en artistiek wil doen. Wendeline en ik hebben in onze opleiding heel degelijk leren arrangeren voor orkest en koor. Ik ken de stemmen van mijn collega’s goed en weet hoe die samen kleuren. Al arrangerend speel je met die kleuren en maak je soms tegenstellingen.”

“In mijn achterhoofd zat steeds: hoe zou Schubert het zelf hebben gedaan?”

Het nieuwe programma, Winterreise van Schubert, werd door Maurice Lammerts van Bueren bewerkt voor vijf stemmen. “Hij heeft als pianist veel kennis van de muziek van Schubert”, licht Wendeline toe.

Terwijl hij zelf aanschuift in de kantine, legt Maurice uit hoe het arrangeren van de Schubert-cyclus in zijn werk ging. “Toen ik er eenmaal voor ging zitten, was mijn eerste gedachte: waar ben ik aan begonnen?! Het zijn 24 liederen, die ik overigens niet allemaal voor de vijf stemmen heb bewerkt. Iedereen heeft een solo. En een lied als ‘Der Lindenbaum’ doen we met twee zangeressen; met vijf zou dat te ‘dik’ worden. ‘Der Stürmische Morgen’ kan je daarentegen makkelijk met alle stemmen zingen. En oh ja, er is één lied dat niet gezongen wordt, maar wel te horen is…”

Met de partituur opengeslagen op tafel, waarin voor de notenbalken de initialen van de zangeressen staan, laat Maurice zien hoe hij te werk ging. “Met hun stemmen in gedachten ben ik gaan arrangeren. Ik ken ze inmiddels zo goed dat ik wel weet welk zinnetje bij wie past. Soms heb ik stemmen ‘gestapeld’. In mijn achterhoofd zat wel steeds: hoe zou Schubert het zelf hebben gedaan?”

Meer dan een gimmick

Winterreise is bij uitstek een stuk voor mannenstem en piano. Het door vijf sopranen laten zingen, is echter geen gimmick. De zangeressen kunnen deze insubordinatie in het liedgenre goed onderbouwen.

“We zingen met Coco het liedrepertoire, dat is het uitgangspunt. Het genre heeft volgens sommige klassiekemuziekliefhebbers wellicht een wat stoffig imago, daarom kiezen we voor een theatrale aanpak. We zijn ons er zeer van bewust dat het lied ook op zichzelf kan staan. Wij als zangeressen hebben allemaal ook wel een behoudende kant. We houden van het lied. Maar we denken wel dat het toe is aan vernieuwing. En voor wie toch echt alleen de klassieke Winterreise wil horen, is er aanbod genoeg.”

Het idee

Ellen Valkenburg komt de kantine binnen en voegt zich bij het gesprek. Zij kwam met het idee om Winterreise te gaan doen. “We hadden al een recital- en een kerstprogramma en gingen op zoek naar iets wat een complete voorstelling kon worden. Ik noteerde tijdens een brainstorm ‘Winterreise’. Zoiets zouden we moeten zoeken, dacht ik. Daarop stelde iemand de vraag: waarom doe we niet dé Winterreise, het origineel?”

Jannelieke: “Met de keuze voor deze cyclus heb je al veel in handen voor je begint. Je hoeft het wiel niet uit te vinden, dat draait al. En door die ene beperking kun je verder al je creativiteit loslaten.”

In de voorstelling zitten alle 24 liederen van Schubert, op teksten van Wilhelm Müller. De gedichten zijn geschreven vanuit het perspectief van een man en daar wordt niets aan veranderd. “Als we zingen, zijn we die man. Wat er in onze aanpak bijkomt, zijn spreekteksten, waarin we als vrouwen praten over die man en over wat hij doormaakt.”

“Natuurlijk zijn we ons voortdurend bewust van de spanning tussen een integere benadering van de originele cyclus en het eigen stempel dat wij erop drukken, en dan ook nog met vijf meisjes.” Maurice vult aan: “Vergeet niet dat er ook vrouwen zijn die Winterreise zingen, zoals Nathalie Stutzmann en Brigitte Fassbaender.”

Boodschappentas

Voordat de productie van de voorstelling begon, is er uitgebreid gesproken met het ensemble en met regisseur Marc Pantus. Merlijn Runia, die net is binnengekomen, legt uit: “Het is bij uitstek een stuk voor een man en wij zijn vijf vrouwen met elk een eigen identiteit in het ensemble. Hoe staan wij tegenover die man en hoe kijken wij met onze 21ste-eeuwse blik naar hem? Dat is niet onproblematisch, daar hebben we veel discussie over gehad.”

Een vaak terugkerend thema bij Winterreise is de vraag hoe de reis voor de man in het verhaal eindigt, met de dood of met een nieuw begin. Merlijn: “Daar hebben we het ook over gehad. We trekken geen eenduidige conclusie. Bij ons is het een open einde. Maar daarvoor moet je maar gewoon komen kijken.”

Regisseur Marc Pantus werd erbij gevraagd om de productie een vorm te geven. “Marc heeft de voorkeuren van de zangeressen meegenomen in de voorstelling”, vertelt Maurice. “Je ziet bijvoorbeeld wie ‘Irrlicht’ wel mooi vindt en wie niet.” Het moest, zo was de vraag aan de regisseur, een makkelijk uit te voeren productie worden, met een vleugel en zes stoelen. “Het decor moet in een boodschappentas passen, en naar die wens heeft Marc geluisterd.”

Discreet banaantje

Als het ensemble vrijwel compleet is – alleen het vijfde lid, Nikki Treurniet, is door ziekte niet aanwezig – kan de repetitie beginnen. In de grote theaterzaal van het conservatorium stappen zangeressen en pianist gedecideerd in de voorstelling. Er is alleen werklicht, het decor blijft in de boodschappentas. Al bij de eerste noten blijkt hoe rijk de muziek van Schubert klinkt met de stemmen van de vijf zangeressen.

Nadat een veelkleurige versie van ‘Die Post’ een paar keer is doorgezongen, volgt ‘Der greise Kopf’, waarover Ian Bostridge in zijn boek over Winterreise zegt: “What we have now is a brute, bleak confrontation with the emptiness of life.” Zo klinkt het ook in de versie van de Coco-sopranen. Bij de zin: “Wie weit noch bis zur Bahre” richt één van de zangeressen zich tot regisseur Marc Pantus, die vanuit het midden van de zaal meekijkt. “Waar zit hier nou de gvd en waar de godsamme?” Pantus legt het uit.

“Hier en daar is er vrolijkheid, maar aan die treurnis ontkom je toch niet”

De vier op het podium oefenen met hun pianist verschillende liederen. Partituren zijn niet meer nodig. Als de vijf de zin “Eine Straße muß ich gehen” uit ‘Der Wegweiser’ zingen, trilt de kale, lege zaal van muzikale emotie. Maar naast zulke momenten zijn er hoogst praktische gesprekken over de vormgeving en opstelling van de zangeressen. “Hadden we besloten hier in een banaantje te gaan staan?” vraagt iemand zich af. Het wordt na wat discussie een ‘discreet banaantje’.

Marc Pantus is bekend als zanger, producent van muziektheaterproducties en regisseur van onder meer Frommermann en Taralli. Vorig jaar zong hij zelf voor het eerst de cyclus Winterreise. Hij zegt: “Voor de regie was mijn insteek: het is Winterreise, maar het gaat ook over vijf vrouwen die zich bezighouden met deze hyperromantische ziel. Als ze zingen, zijn ze de ik-figuur, maar op enkele momenten in de voorstelling praten ze over hem.”

Voor het publiek is er een toelichting op papier gemaakt, met alleen korte aanduidingen van de teksten. Pantus wil voorkomen dat iedereen in de zaal over de tekst gebogen zit. Hij benadrukt dat hij en de leden van het ensemble geen ironische aanpak van het stuk hebben gekozen. “Maar in de tekst zit heel veel sarcasme. Ik ontdekte dat vorig jaar al toen ik er zelf op studeerde. Hier en daar is er vrolijkheid, maar aan die treurnis ontkom je toch niet.”

Wit, bevroren en besneeuwd

“Het is een voorstelling, geen recital, en dat wordt al duidelijk als Maurice opkomt, achter de vleugel gaat zitten en begint te spelen”, legt Pantus uit. Geen decor, wel materiaal om het podium winters te maken, want dat hoort voor Pantus bij de cyclus. “Toen ik het vorig jaar zong, moest ik mezelf voortdurend herinneren aan het idee dat de winter in deze cyclus niet Nederlands grijs-bruin is, maar wit, bevroren en besneeuwd. Dat creëren we dus ook op het podium.”

De repetitie gaat weer verder. Na verschillende losse liederen wordt de cyclus als geheel doorgelopen. Er is tweeënhalf uur doorgewerkt. Het loopt tegen 22.00 uur en de zaal moet leeg, want het gebouw gaat sluiten.

Er zijn nog een paar dagen tot de première in Amsterdam op 19 november. Daarna volgen voorstellingen in onder meer Dordrecht, Apeldoorn en Venlo. En de zangeressen en hun begeleider hopen hun Winterreise volgend jaar nog vaker te kunnen spelen. Terwijl het licht in de repetitiezaal uitgaat, zegt één van de Coco-zangeressen opgewekt: “Dit is een voorstelling met hitpotentie.”

Zie voor meer informatie de website van het Coco Collectief.

Hieronder de teaser van de voorstelling: