Donderdag 5 januari was het precies een eeuw geleden dat Wieland Wagner werd geboren, als oudste kind van Siegfried Wagner en Winifred Williams. Wettelijk was Wieland het eerste kleinkind van Richard Wagner en zodoende de erfopvolger van de Bayreuther Festspiele. Een portret van de regisseur en directeur.

Wieland Wagner toont in zijn jeugdjaren weinig belangstelling voor muziek en theater. Zijn aanleg ligt meer op het gebied van fotograferen en schilderen. In de tijd dat Adolf Hitler regelmatig te gast is in huize Wagner, maakt Wieland fotoportretten, die hij laat signeren en vervolgens verkoopt. Dat levert flink wat zakgeld op.

Ter gelegenheid van zijn achttiende verjaardag (1935) krijgt Wieland een Mercedes Cabrio van de Führer. Volgens dochter Nike is Wieland voor Hitler een ideale zoon, niet in de laatste plaats vanwege de gemeenschappelijk belangstelling voor beeldende kunst.

Mede door de tomeloze bewondering van zijn moeder voor Hitler groeit Wieland op in een omgeving waarin volledige acceptatie van het regiem vanzelfsprekend is. De door Hitler persoonlijk verordonneerde vrijstelling van deelname aan de oorlog – Wieland wordt gezien als onmisbaar voor de culturele toekomst van Duitsland na de ‘Endsieg’ – werkt als een dodelijke omhelzing. Slechts het einde van het nazitijdperk kan hem uit Hitlers macht bevrijden.

In 1936 wordt Wieland door Heinz Tietjen, artistiek leider van de Festspiele, de mogelijkheid geboden aan een productie mee te werken. Hij moet voor zijn debuut de decors die Alfred Roller en Emil Preetorius voor Parsifal hadden ontworpen verbeteren. In 1937 volgt een verdere herziening van het decor van de derde akte, maar het wordt geen succes en Parsifal verdwijnt na het uitbreken van de oorlog sowieso van het tableau. Ook voor Die Meistersinger von Nürnberg in 1943 is Wieland bij het decorontwerp betrokken.

Tussen 1938 en 1943 volgt de toekomstige ‘Festspielleiter’ een opleiding schilderen in München. Vanaf 1940 komt daar een studie muziek bij Kurt Overhoff bij. Een opleiding tot regisseur ontbreekt; de ‘uitvinder’ van het regietheater is op dit terrein een autodidact, die feitelijk regisseert vanuit een door hemzelf ontworpen ‘Bühnenbild’.

Neu Bayreuth

Samen met zijn jongere broer Wolfgang neemt Wieland in 1951 de leiding van de Festspiele over van zijn moeder Winifred. Na een pauze van zes jaar wordt in Bayreuth een nieuw begin gemaakt. Men spreekt graag van Neu Bayreuth om de breuk met het verleden te benadrukken.

Nike Wagner geeft in interviews aan dat haar vader nooit over zijn verleden sprak. Hij probeerde dit achter zich te laten door het dood te zwijgen, geheel in de geest van de tijd. Dit in tegenstelling tot zijn moeder, die graag oude nazikameraden op de thee ontving om over USA (Unsere Selige Adolf) en betere tijden te praten. Om zich hiervan af te sluiten liet Wieland letterlijk een muur bouwen die het huidige Siegfried Wagner Haus afsloot van huize Wahnfried.

Wielands stijl van ensceneren wordt het handelsmerk van Neu Bayreuth. Voor de eerste serie voorstellingen na de oorlog, in 1951, regisseert en ontwerpt Wieland zelf vijf opera’s: de vier Ring-delen en Parsifal. Deze producties, die totaal afwijken van de traditionele, naturalistische toneelbeelden waar zijn ouders en grootouders zo van hielden, kenmerken zich door hun symbolische en relatief sobere toneelbeelden, de behandeling van het licht en de psychologische benadering van de gebeurtenissen in de opera’s.

Niet dat dit alles van een leien dakje ging. Zeker in de beginjaren wordt Wielands nieuwlichterij regelmatig met boegeroep ontvangen. Dieptepunt is de wijze waarop zijn moeder Winifred blijk geeft van haar afkeuring door achterstevoren in haar loge plaats te nemen. Maar na een paar jaar is het pleit gewonnen.

Wat lang genegeerd – want door Wieland ontkend – werd, is de inbreng die zijn echtgenote Gertrud op zijn werk heeft gehad. Gertrud had voor de oorlog een opleiding moderne dans en choreografie gevolgd en voegde vanuit die ervaring de zin voor beweging en ritmiek toe aan Wielands wat meer statische instelling. Door zijn ervaring als fotograaf was hij vertrouwd met de werking van licht, maar van dynamiek had hij nog weinig verstand.

In de vijftien jaar tot zijn dood ensceneert Wieland Wagner alle opera’s uit de Wagner-canon tenminste eenmaal. In 1965 gaat Wielands tweede Ring in première, die in 1966 wordt hernomen. Door het werk van Wieland (en in mindere mate Wolfgang) wordt Bayreuth in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw het toonaangevende moderne operatheater, dat in staat blijkt een immens groot en enthousiast publiek aan zich te binden.

Voorloper

Behalve in Bayreuth was Wieland ook werkzaam in Stuttgart, waar hij behalve Wagners werken onder meer Orfeo ed Euridice, Salome, Elektra, Fidelio, Wozzeck en Lulu ensceneerde. De veel jongere sopraan Anja Silja, waarmee hij een veelbesproken verhouding had, ontwikkelde zich tot zijn muze. Haar Salome vormt een hoogtepunt in hun gezamenlijke werk. Na Wielands dood was Silja overigens niet langer welkom in Bayreuth.

Na vijftien jaar een voorloper te zijn geweest, dreigde voor Wieland Wagner een afbreukrisico als gevolg van herhaling. Dat bracht ongetwijfeld extra spanning met zich mee, bovenop de enorme druk die de verantwoordelijkheid voor Bayreuth sowieso al met zich meebracht en de ongemakkelijke sfeer in het gezin vanwege zijn openlijke ontrouw.

Dochter Nike beschrijft beeldend hoe al deze zaken hem in toenemende mate metaforisch de adem benamen, totdat een plotseling opkomende ziekte dat ook in fysieke zin teweegbracht. Wieland stierf in 1966, een paar maanden voor zijn vijftigste verjaardag. Wat hij van het huidige regietheater zou hebben gevonden, zullen we nooit weten.

Meer over Wieland Wagner

Bekijk voor een blik in Wielands wereld voor en tijdens de oorlog de documentaire Hitler und der Wagner Clan (vanaf 23 minuten). Hierin komt onder meer de recent overleden Oostenrijkse historica Brigitte Hamann, auteur van Winifred Wagner oder Hitlers Bayreuth, aan het woord:

Zie voor een interview met Nike Wagner de website nmz.de. Lees verder het in memoriam dat Michael Eisenblätter, die Wieland persoonlijk heeft gekend en zijn gehele carrière van nabij heeft meegemaakt, voor het Wagnergenootschap Nederland schreef.

Het Wagnergenootschap Nederland organiseert op 28 januari een eendaags symposium gewijd aan Wieland Wagner. Zie voor meer informatie www.wagnergenootschap.nl.