Eén van de wereldpremières van het Opera Forward Festival is Fortress Europe van componiste Calliope Tsoupaki. Het libretto wankelt tussen abstract en concreet, vaardig verbonden door Floris Visser, die een uitstekende cast regisseerde.

Europa tussen haat – al dan niet ingegeven door angst – en mededogen. Krampachtig vasthoudend aan een romantisch verleden of openstaand voor het onbekende dat mensen van overzees meenemen. Over die thema’s gaat Fortress Europe, het eerste deel van een serie actuele opera’s die Floris Visser met zijn Opera Trionfo de komende jaren wil brengen onder de noemer ‘Sign of the Times’.

Fortress Europe van librettist Jonathan West en componiste Calliope Tsoupaki heeft als onderwerp de onversneden actualiteit van het vluchtelingenvraagstuk. Het geeft die weer, maar reflecteert (nog) niet. Dat kan ook niet in een wereld die voortdurend beweegt en waarin verkiezingen in Frankrijk en Duitsland de komende maanden cruciaal zullen zijn voor de toekomst van Europa en de manier waarop met vluchtelingen wordt omgegaan.

In de opera, die maandagavond in het kader van het Opera Forward Festival in wereldpremière ging, is Europa een vermoeide, oude vrouw. Ze dommelt weg in haar stoel voor de tv, zo ziet het publiek als het de Rabozaal van de Stadsschouwburg binnenkomt. Een nette vrouw, wat klassiek van outfit, die gewend lijkt aan stijl en decorum.

In de loop van het verhaal verliest ze dat. Eenmaal midden in het centrum van het drama, op een Grieks eiland, klautert ze, voorzien van een glimmende designertas, op hakken over de rotsen. Zuur, vals en cynisch is ze. Wijn, veel witte wijn moet haar pijn verzachten.

Haar zoon is politicus, heen en weer geslingerd tussen ferme politieke uitspraken over het sluiten van de poort en mededogen voor de uitgeputte vluchteling die hij aantreft op het Griekse strand. Hij is er vanuit Brussel met zijn trolley, in zijn nette pak, heen gegaan om daar te zijn waar het gebeurt.

Al voor moeder Europa haar zoon achterna reist, hebben de twee voortdurend contact. Ze belt hem om te benadrukken dat hij maatregelen moet nemen om de vluchtelingenstroom te stoppen. De zoon herinnert haar eraan hoe ze zelf, vanuit Noord-Afrika, ooit in Europa terechtkwam en dezelfde weg ging als de duizenden nu in hun bootjes op de zeeën van Zuid-Europa. Daar wil ze niks van weten.

Componiste Calliope Tsoupaki schreef beeldende muziek bij het verhaal, met lange, lyrische lijnen voor het orkest – Asko|Schönberg onder leiding van Bas Wiegers – en de zangers bij hun monologen. Bij actie, versnelling of verhoogde dramatiek maakt ze gebruik van nogal robuust slagwerk, dat een nerveuze spanning of een bepalende wending begeleidt.

Het libretto – gebaseerd op het boek Gelukszoekers van Ilja Leonard Pfeijffer – bevat keuzes die ik problematisch vind. De moeder, Europa, staat symbool voor het oude Europa dat verschrikt reageert en de grenzen wil sluiten. Haar zoon is een veel minder symbolisch karakter: de politicus in verwarring, die vindt dat hij iets moet doen, maar aarzelt in zijn keuzes. Dat die zoon in het verhaal Frans heet – een verwijzing naar de Nederlandse eurocommissaris – is in een opera die ook afstand en abstractie moet genereren wel de slechtst denkbare keuze.

Op veel momenten in Fortress Europe is het grote verhaal aan de orde van een oud continent dat geconfronteerd wordt met een niet te stoppen stroom vluchtelingen en dat zich moet bezinnen op de veranderingen die daarmee gepaard gaan. Die abstrahering van de dagelijkse actualiteit wordt in mijn ogen te vaak verstoord door hele concrete elementen, zoals het Merkel-citaat “Wir schaffen das”, een korte demonstratie van boze burgers met protestborden waarvan we de teksten uit het journaal kennen en ook Allah, die ergens wordt aangeroepen.

De man die in die verschillende elementen orde en helderheid moet brengen, is regisseur Floris Visser, met zijn vaste team van vormgeefster Dieuweke van Reij en lichtontwerper Alex Brok. Dankzij hem worden Europa, haar zoon Frans en de vluchteling Amar scherpe karakters, gebeurt er op het podium nooit meer dan strikt noodzakelijk is voor het drama en ontstaan er verschillende hoogtepunten, zoals een verzameling zingende vluchtelingen en een nachtmerrieachtige dreiging van vreemde figuren die moeder Europa tegen haar eigen voordeur dreigen te vermorzelen.

Drie hoofdrolspelers dragen het verhaal, met Rosemary Joshua als een zeer aanwezige, scherp getekende Europa. Ze ontwikkelt zich tijdens de opera van klassieke sjiek naar hopeloos en hulpeloos ongemakkelijk in haar lange strakke rok op de rotsen van het Griekse eiland. Ze speelt en zingt die verandering hoogst overtuigend.

Erik Slik, haar zoon, kennen we van ensemblewerk in Frommermann en recent van Der Kaiser von Atlantis. Hij levert als politicus Frans een Britten-achtige tenor, met een spannende, onrustige tinteling in zijn stem. Deze keer staat hij midden in de spotlight, in een modaal herenpak dat minimale ruimte laat tussen de zanger, zijn rol en het publiek. Slik doet dat met hoge kwaliteit en veel présence.

Na een aantal rollen bij de Nederlandse Reisopera was bas-bariton Yavuz Arman İşleker even uit mijn blikveld verdwenen. Met Fortress Europe plaatst hij zich nadrukkelijk terug in de aandacht, met een sterke stem en goed acteerwerk.

“Ik haat haar niet, ik vrees haar”, zingt de politicus aan het einde van de voorstelling, terwijl hij letterlijk neerkijkt op moeder Europa. Daarna deelt het bittere slotbeeld een dreun uit die het publiek even stil laat zijn, voor het slotapplaus op gang komt.

Fortress Europe is vandaag en morgen nog te zien in de Stadsschouwburg Amsterdam. Zie voor meer informatie de website van het Opera Forward Festival.