De Spaanse provocateur Calixto Bieito heeft met Zimmermanns Die Soldaten zijn debuut gemaakt bij het Opernhaus Zürich. Door zijn tot het minimum gereduceerde regie kon de partituur zich volledig ontvouwen. Die exclusieve hoofdrol voor de muziek betaalde zich uit.

Om mijn recensie in het juiste licht te zetten, zal ik direct maar bekennen dat ik nooit een fan ben geweest van Calixto Bieito en dat ik in mijn leven als operabezoeker zelden of misschien wel nooit zulke onvergeeflijke, verschrikkelijke voorstellingen heb meegemaakt als de zijne. Seks, seks en nog eens seks, in alle soorten en maten, tot het echt niet meer kan. Absurde, excessieve wreedheden. Mozart vanaf 18 jaar…

Ik moet hierbij het eerst denken aan de Komische Oper Berlin, waar Bieito vaak te gast was. Nu wil het geval dat Andreas Homoki, jarenlang intendant van de Komische Oper, vorig seizoen Berlijn verlaten heeft en chef van het Opernhaus Zürich is geworden. Sindsdien staan de deuren hier wijd open voor de vertegenwoordigers van dubieus en provocatief regietheater. De grote zangers gaan – helaas – en de enfants terribles komen – helaas.

Met angst las ik dan ook dat Calixto Bieito met het toch al zware en brutale werk Die Soldaten van Bernd Alois Zimmermann (1965) zijn debuut als regisseur in Zürich zou maken.

Maar om een oud cliché van Peter Gross in de Neue Zürcher Zeitung te parafraseren: “Die Zeit entschärft jede Sexbombe.” Met grote verbazing zag ik hoe, in een stuk dat eigenlijk om verschrikkelijke scènes vraagt, de ernstige inhoud ook echt met ernst gebracht werd. Dit stond ver af van het jeugdige, onbevredigende voyeurisme dat de Catalaan zo vaak (terecht, denk ik) verweten werd.

Een regisseur loven omdat hij niet in de excessen vervallen is die men wel van hem verwacht, is al zeldzaam. Maar los daarvan kun je zeggen dat Bieito deze productie zeer bekwaam en met grote muzikale intuïtie vormgegeven heeft.

Ik neig er wel naar om te geloven dat Bieito hier in Zürich uit noodzaak zo deugdelijk voor de dag kwam. Want hoe kun je in het toch relatief kleine theater het monsterorkest dat Zimmermann voorschrijft onderbrengen? Bieito’s oplossing: iedereen op het toneel! Alle musici zaten als soldaten verkleed op een imposante, gele, pneumatisch bewegende constructie. De zangers stonden daarvoor, op de toegedekte orkestbak.

Deze setting bleek ideaal te zijn. De handelingen werden door Bieito op veelbetekenende, zinvolle manier gereduceerd tot een minimum en de muziek speelde de absolute hoofdrol. Geen vloed van apocalyptische beelden, slechts spaarzaam ingezette videoprojecties aan de zijkanten of op transparant gaas.

De monumentale orkestrale kleuren en klankimpressies kregen op deze manier alle ruimte. Onder leiding van Marc Albrecht kreeg de soms als onuitvoerbaar omschreven opera zo een onbeschrijfelijke kracht.

De harde kern van het geheel – of: de ziel van het stuk – is beroerend. Je medelijden wordt gewekt. Het lot van de hoofdrolspeelster Marie (hier zeer goed vertolkt door de mooi Susanne Elmark) is als een allegorie voor de verschrikkelijkste van alle menselijke schulden: het geweld tegen anderen. De apocalyptische finale kruipt – en niet alleen akoestisch – onder je huid.

Ik verliet het operahuis nadenkend over geweld en oorlog. Hoe erg en onverklaarbaar is het dat mensen, op het moment dat we in het theater zaten, verkracht, gemarteld en vermoord worden. “Weil die Leute nicht denken, weil die Leuten nicht denken.” Tegen die meerdere malen terugkerende sleuteluitspraak in het libretto keren avonden en opera-uitvoeringen als deze zich. En zoiets moet je meemaken.

Voor wie niet direct naar Zürich kan komen: deze productie wordt in juni 2014 bij de Komische Oper in Berlin opgevoerd en in mei 2014 staat er in München een nieuwe productie van de opera op de planning.