150 jaar geleden werd Richard Georg Strauss geboren. Heel het jaar staat zijn oeuvre onder de aandacht van operahuizen en concertzalen. Ook zijn opera’s, waarvan lang niet alle zo bekend zijn, krijgen meer belangstelling. Peter Franken belicht zijn repertoire en zijn librettisten.

In September 1947 vloog Richard Strauss naar London voor een door Thomas Beecham georganiseerd Strauss-festival waar hij zelf drie van zijn werken zou dirigeren. Tijdens een repetitie ving de bejaarde componist iets op wat hem niet beviel. Volgens Norman Del Mar, zijn latere biograaf, merkte Strauss op: “No, I know what I want, and I know what I meant when I wrote this. After all, I may not be a first-rate composer, but I am a first-class second-rate composer!”

Strauss wist heel goed dat hij zich niet kon meten met giganten als Beethoven, Mozart en Wagner, maar met de rest van het veld kon hij beslist goed meekomen. En als we ons beperken tot zijn opera’s, dan is er veel voor te zeggen om hem wel degelijk tot de ‘eredivisie’ te rekenen. Al zag het er daar aanvankelijk niet echt naar uit.

Weimar en Dresden

Strauss was een groot bewonderaar van Richard Wagner en kon zich niet voorstellen dat hij iets zou kunnen klaarspelen in het genre dat Wagner in de tweede helft van de negentiende eeuw zo had gedomineerd. Pas in 1894, inmiddels een gevestigde naam met grote symfonische gedichten en tal van liederen op zijn conto, waagde hij de sprong naar de opera met Guntram, waarvoor hij ook het libretto schreef.

Het werk werd in Weimar ten doop gehouden, maar zonder veel enthousiasme ontvangen. De daaropvolgende première van het werk in München werd zelfs een enorme mislukking, mede doordat de titelpartij veel te zwaar was en het geheel muzikaal een rommelige indruk maakte. Strauss hield er een aversie tegen zijn geboortestad aan over. Hij voelde zich miskend en nam later ‘wraak’ door de Münchenaren op de hak te nemen in een wagneriaans stuk in de stijl van Die Meistersinger von Nürnberg.

Voor die tweede opera, getiteld Feuersnot, leverde Ernst von Wolzogen het libretto, subtiel aangeduid als ‘Singgedicht’, om zodoende de link naar Hans Sachs te benadrukken. Feuersnot beleefde zijn première op 21 november 1901 in Dresden als eerste van in totaal negen Strauss-premières. Na een aanvankelijk succes wist het werk echter geen repertoire te houden. Vandaar dat ook zij die redelijk ingewijd zijn in Strauss’ werk niet zelden menen dat Salome zijn eerste opera is.

Hieronder zingt Leontyne Price Freihilde’s aria uit Guntram:

Hieronder zingen John Shirley-Quirk en Gundula Janowitz ‘Feuersnot-Minnegebot’ uit Feuersnot:

Salome ging in 1905 in Dresden in première en is tot op de dag van vandaag een ‘succesnummer’. Strauss gebruikte als libretto de letterlijke tekst van de in het Frans geschreven roman van Oscar Wilde, zij het in het Duits vertaald en enigszins ingekort. Er bestaat overigens ook een Franstalige versie van dit werk, die in 1992 door de opera van Lyon werd opgenomen onder Kent Nagano.

Hugo von Hofmannsthal

Na Salome brak een geheel nieuwe periode aan, die ruim 20 jaar zou duren: de samenwerking van Strauss met Hugo von Hofmannsthal. Het eerste product van de collaboratie van deze twee grootheden was Elektra. Dit werk ging in 1909 in première, uiteraard in Dresden.

Ondanks dat Elektra tot één van Strauss’ meest succesvolle werken is uitgegroeid, keek hij er later kritisch op terug. De orkestpartij vond hij te luid, waardoor de titelheldin voortdurend in een strijd gewikkeld was met de musici om gehoord te kunnen worden. In zijn latere werken heeft de componist hier duidelijk meer oog voor gehad.

Met Von Hofmannsthal schiep Strauss in totaal zes werken, die stuk voor stuk tot zijn meest succesvolle behoren. Na Elektra volgden Der Rosenkavalier, Ariadne auf Naxos, Die Frau ohne Schatten, Die Ägyptische Helena en Arabella. Tussendoor verscheen nog de huiselijke komedie Intermezzo, waarvoor Strauss zelf de tekst schreef.

De uit Wenen afkomstige Von Hofmannsthal was een uitgesproken romanticus met melancholieke trekken. Volgens Stefan Zweig was hij als het ware in de verkeerde tijd geboren en kon hij niet wennen aan de afbraak van zijn ‘decor’ toen het Oostenrijkse keizerrijk teloorging. Vandaar zijn voorkeur voor de klassieken en geromantiseerde Weense zedenkomedies als bron voor zijn libretti. Die Frau ohne Schatten staat daar weliswaar buiten, maar is eveneens een tot op het merg romantisch verhaal waarin de harde twintigste-eeuwse werkelijkheid volledig is buitengesloten.

Von Hofmannsthal was weliswaar een uiterst bekwaam librettist, maar neigde toch weleens tot wijdlopigheid. In de compacte geschiedenis van Elektra valt dit uiteraard niet op, maar in Der Rosenkavalier en Arabella zit een overvloed aan tekst, in beide gevallen met name in de derde akte. Voor een componist als Strauss, die toch duidelijk uitging van het adagium ‘Prima la musica’, zal dat vermoedelijk weleens problemen hebben opgeleverd. De enorme achting die hij voor zijn librettist had, verhinderde evenwel een al te kritische benadering op dit punt.

Stefan Zweig

Na het overlijden van Hugo von Hofmannsthal moest Strauss op zoek naar een vervanger. Hij meende deze te vinden in Stefan Zweig. Dat was echter een romanschrijver met als specialisme biografieën, geen ervaren tekstdichter. Dat blijkt pijnlijk duidelijk uit het libretto dat Zweig leverde voor Die schweigsame Frau, dat circa 20.000 woorden omvat, rijkelijk veel voor een tekst die getoonzet moet worden.

Dat Strauss zich hiertegen niet weerde – iets waartoe hij zeer wel in staat was, zoals later zou blijken – kan te maken hebben met de macht der gewoonte. Bij Von Hofmansthal had hij zich immers altijd zeer terughoudend getoond. Een andere verklaring is een gebrek aan belangstelling, gevolg van het verlies van zijn collega en de immense veranderingen die in de wereld om hem heen optraden.

De positie van de Joodse Zweig stond algauw ter discussie en dat zal Strauss met zijn Joodse schoonfamilie er niet geruster op hebben gemaakt. Hoe het ook zij, Die schweigsame Frau is een moeizaam geheel geworden, dat zelfs een uitgesproken Strauss-liefhebber pas na langere tijd weet te bekoren.

Hieronder een scène uit Die schweigsame Frau, met Wunderlich, Hallstein en Hotter (1960):

Joseph Gregor

Na de vlucht van Zweig uit nazi-Duitsland werd het voor Strauss alleen nog maar lastiger. Op Zweigs aangeven had hij zich Joseph Gregor als vervanger laten opdringen. Gregor was weliswaar een vooraanstaand taalkundige, maar geen tekstdichter. Hij werd dan ook niet gehinderd door enige kennis en ervaring hoe een libretto te schrijven. Alsof een musicoloog wordt ingezet als uitvoerend musicus. Op zich niet onmogelijk, maar dan moet betrokkene wel eerst een nieuw vak leren.

Strauss liet naar Gregor toe alle terughoudendheid varen. Hun eerste coproductie was Der Friedenstag, een eenakter die bedoeld was om met de eenakter Daphne als tweeluik te worden opgevoerd. Daartoe wilde Gregor duidelijke parallellen in de twee teksten aanbrengen en dan met name door beide werken te laten eindigen met een grote koorscène.

Strauss kon hier geen vrede mee hebben; het einde van Daphne, waarin zij zich transformeert tot een laurierboom, is op zichzelf al merkwaardig genoeg. Een groot koor de glorie van deze transformatie laten bezingen vond Strauss onzinnig, wat hij de arme Gregor in ondubbelzinnige bewoordingen duidelijk maakte. Uiteindelijk was Strauss de man met ervaring en hij wist als geen ander wat wel en wat niet werkte op een toneel.

Hieronder zingt Hildegard Hillebrecht een deel uit Strauss’ Friedenstag:

In de laatste werken komt Gregor er nog wel aan te pas om voorwerk te doen, maar het echte schrijfwerk komt voor rekening van dirigent Clemens Kraus, met Strauss ‘dirigerend’ over diens schouder. Het gaat hierbij om Capriccio en Die Liebe der Danae.

Strauss geeft met zijn drie laatste werken er duidelijk blijk van zijn inzinking na het wegvallen van Von Hofmannsthal te boven te zijn. Hij heeft het heft weer in handen waar het de tekst betreft en schrijft er de meest welluidende muziek bij.

Zelf wenste hij geen van zijn werken overigens ‘af te schrijven’. Dat kunnen we concluderen uit een tekst die vandaag de dag een beleidsplan zou worden genoemd en waarin Strauss een culturele herschikking bepleit die onderscheid maakt tussen verschillende typen theater.

In de bovencategorie zouden de grote werken van het genre gespeeld moeten worden, zoals Elektra, Der Rosenkavalier en Die Frau ohne Schatten. In de middencategorie het standaardrepertoire met werken als Arabella en Die Liebe der Danae. De derde categorie biedt plaats aan de wat lichtere meer volkse werken zoals Feuersnot en Die schweigsame Frau.

Wat opvalt in zijn ‘beleidsplan’ is dat hij elk van zijn eigen werken (alle vijftien) een plaats weet te geven. Op latere leeftijd wilde de eminence grise van het Duitse theater van geen mislukkingen meer weten.

Seizoen

De viering van Strauss’ 150e geboortejaar, tevens 65e sterfjaar, biedt operaliefhebbers de gelegenheid om ook de minder bekende werken van de componist in het theater te beleven. Zo werd Daphne recent in Brussel opgevoerd en is Die schweigsame Frau binnenkort in München en Essen te zien. De Salzburger Festspiele komt binnen afzienbare tijd met een nieuwe productie van Die Liebe der Danae, zo wordt gefluisterd. En voor Guntram en Feuersnot moeten we in de Strauss-stad bij uitstek zijn: Dresden. Eine reise wert?