Opera Vlaanderen brengt dezer dagen een groots opgezette productie van Philip Glass’ derde opera: Akhnaten uit 1984. Nigel Lowery zorgt voor een spectaculaire enscenering, Tim Mead zingt met verve de titelrol.

Philip Glass startte zijn loopbaan als operacomponist met het strikt minimalistische Einstein on the beach. Kenmerk hiervan is de voortdurende herhaling van een minimaal gegeven. Einstein wordt ook wel gekarakteriseerd als repetitieve muziek.

Via Satyagraha (1980) is Glass met Akhnaten geëvolueerd tot postminimalist. Harmonie en melodie spelen in vergelijking met die eerdere werken een grotere rol, wat Akhnaten een meer herkenbaar operakarakter geeft. Daar komt bij dat hij een compleet symfonisch orkest gebruikt – weliswaar zonder violen, maar wel met alle andere strijkers – waardoor een vol klinkende begeleiding mogelijk wordt.

Akhnaten is gebaseerd op een historische figuur, de Egyptische farao die beter bekend is onder de naam Echnaton. Van deze heerser bestond tot voor kort een betrekkelijk romantisch beeld. Hij zou een utopist zijn geweest die in de veertiende eeuw voor onze jaartelling een geheel nieuw begin had proberen te maken op politiek, cultureel, maatschappelijk en religieus gebied.

Echnaton verplaatste de hoofdstad van Thebe (aan de Nijl) naar een enige honderden kilometers noordelijk daarvan gelegen plek (nabij het huidige Minia), waar in korte tijd een compleet nieuwe stad uit de grond werd gestampt. De overblijfselen van dit Tell el Amarna spreken zeer tot de verbeelding, maar zijn objectief gezien een bezoek nauwelijks waard. Echnatons opvolgers hebben er alles aan gedaan om zijn herinnering uit te wissen.

Glass schreef zijn opera in een tijd dat dit romantische beeld nog opgeld deed. Vandaag de dag ziet men Echnaton meer als een farao die een politieke strijd voerde met de heersende priesterklasse rond de god Amon. Door daar de god Aton tegenover te stellen probeerde hij dit blok aan zijn politieke been kwijt te raken. Neveneffect was het begin van een cultus rond Aton, die later op last van de farao tot de enig ware god geproclameerd werd. Hiermee deed religieuze onderdrukking vermoedelijk voor het eerst in de geschiedenis van de mens zijn intrede.

Akhnaten laat de regeerperiode van Echnaton zien in een aantal losse scènes, beginnend met de begrafenis van zijn voorganger Amenhotep III. In een volgende scène kondigt de nieuwe farao in aanwezigheid van zijn vrouw, de beroemde Nefertiti, en zijn moeder Tye het begin van een nieuw tijdperk aan. Vervolgens wordt de verwoesting van de tempel van Amon uitgebeeld en daarna de inhuldiging van de nieuwe stad.

We maken een sprongetje in de tijd (de totale regeerperiode van Echnaton bedroeg slechts zeventien jaar) en zien de koninklijke familie in isolement, vervreemd van de onderdanen. Ze worden verdreven en de stad wordt verwoest. In een laatste scène zien we Echnaton, Nefertiti en Tye als hedendaagse toeristen rondzwerven tussen de ruïnes van hun eigen verleden.

Nigel Lowery is verantwoordelijk voor zowel de regie als de decors van de productie bij Opera Vlaanderen. De kostuums komen uit het atelier van modeontwerper Walter van Beirendock. Samen hebben ze er een spectaculair geheel van gemaakt, met veel oud-Egyptische accenten, zonder echter in archeologische folklore te vervallen.

Om de teloorgang van de nieuwe maatschappij te evoceren, wordt een aantal figuranten opgevoerd, die te pas en te onpas tussen de scènes opduiken en in essentie steeds dezelfde handelingen verrichten. Zo zijn er de drugsdealer en de drugsverslaafde, die als een Siamese tweeling aan elkaar zitten middels een overmaatse gemeenschappelijke gouden hand. Er loopt een hoertje rond, een rat, een dwerg etc.

Verschillende hoofdrolspelers hebben twee bordjes in hun handen, één met de tekst ‘Sun City’, de andere met ‘Sin City’. Ook weer om de kennelijke verwording van de maatschappij te duiden. Deze figuranten voegden in mijn beleving in het geheel niets aan de handeling toe maar leidden slechts af.

Om de gang van zaken een beetje begrijpelijk te maken, is het personage Amenhotep als verteller ingezet. Deze draagt in het Nederlands teksten voor die zijn ontleend aan originele documenten uit de betreffende periode. Voor het overige gebruikt het werk de oude talen Egyptisch, Akkadisch en bijbels-Hebreeuws. Delen van de handeling spelen zich niet op het toneel af maar in een andere ruimte, van waaruit ze worden getoond op een videoscherm.

Countertenor Tim Mead nam de titelrol voor zijn rekening. Hij deed dat met verve. Zijn belangrijkste moment kwam in de vierde scène van de tweede akte, waar hij de hymne aan de god Aton ten gehore bracht. Anders dan de overige zangteksten was de taal hier die van het publiek: Nederlands. Deze originele tekst van Echnaton is het kernpunt van de gehele geschiedenis en het hoogtepunt van de opera. Mead deed het alle eer aan.

De overige rollen waren als collectief goed bezet. Feitelijk komen alleen de farao en de verteller solo aan het woord, de rest zingt in kleine koortjes. Individuele prestaties zijn daardoor lastig te beoordelen. Geert Van Rampelberg als verteller was goed verstaanbaar, maar naar mijn smaak zo nu en dan iets te pathetisch.

Het Symfonisch Orkest van Opera Vlaanderen stond onder leiding van de Zwitsere dirigent Titus Engel. Hij leidde het orkest bekwaam door de bij vlagen lastige partituur. De bewegingen van de spelers kwamen uit de koker van choreograaf Amir Hosseinpur, bij De Nationale Opera geen onbekende.

Alles overwegend vond ik het een boeiende voorstelling, die de reis naar Antwerpen meer dan waard was. Maar achteraf bezien had ik liever vooraf de beschikking over het programmaboek willen hebben. Zonder voorkennis van het werk en deze specifieke enscenering is het eigenlijk een voorstelling die je een tweede keer zou moeten zien.

Akhnaten is nog tot en met 22 februari te zien in Antwerpen en van 4 tot en met 10 maart in Gent. Zie voor meer informatie de website van Opera Vlaanderen.