Chaos in plaats van muziek. Zo betitelde Pravda in 1936 de opera Lady Macbeth van Mtsensk van Sjostakovitsj. Een stroeve start voor zijn tweede opera, zou je kunnen zeggen. Inmiddels wordt de opera echter vrijelijk opgevoerd. Basia Jaworski geeft achtergronden en voorbeelden.

Het had een vierluik moeten worden, een operatetralogie gewijd aan de positie van de vrouw in Rusland in verschillende tijdperken. Een Sovjet-Russische Ring des Nibelungen, waarvan Lady Macbeth van Mtsensk een soort Rheingold zou zijn. Maar helaas, het mocht niet zo zijn. Al had aanvankelijk niemand het naderende onheil kunnen vermoeden.

De première van Lady Macbeth op 22 januari 1934 in het Maly Theater in Leningrad was een geweldig succes en twee jaar lang werd de opera zowel in Leningrad als in Moskou een paar keer per week opgevoerd. Ook in het buitenland maakte de opera furore. Na Cleveland volgde de New York City Opera, en daarna Stockholm, Praag en Zürich.

Tótdat Stalin een voorstelling in januari 1936 bezocht en deze vroegtijdig verliet. De volgende dag verscheen in Pravda een artikel onder de kop ‘Chaos in plaats van muziek’. Het werd ondertekend door een zekere Zaslavski, maar volgens Sjostakovitsj werd het door Stalin zelf geschreven. De opera werd onmiddellijk van de programma’s geschrapt en de componist kreeg het etiket ‘volksvijand’ opgeplakt.

Na de dood van Stalin herzag Sjostakovitsj zijn opera en onder een nieuwe titel, Katerina Ismailova, werd hij in 1963 in Moskou voor het eerst opgevoerd.

Sjostakovitsj hield van zijn heldin. Tegen Solomon Volkov bekende hij: „Hoewel Jekaterina Lvovna een moordenares is, is ze als mens nog niet verloren. Haar geweten kwelt haar, ze blijft denken aan de mensen die ze gedood heeft. Ik heb sympathie voor haar. […] Ik wilde een vrouw laten zien die veel hoger staat dan alle mensen om haar heen. Want om Jekaterina heen zijn alleen maar schurken. Zij leeft als in een gevangenis en zo lijdt ze al vijf jaar.”

„Haar leven is triest en oninteressant. Maar dan komt de liefde, een grote hartstocht. En het blijkt dat die hartstocht haar een misdaad waard is. Het maakt immers niets uit, een ander leven heeft voor haar geen zin.” (Uit Getuigenis. Herinneringen van Dimitri Sjostakovitsj.)

De opera, over het tragische lot van Katerina, die na het trouwen met een rijke koopman in een soort gevangenis belandt, waaruit zij door haar gepassioneerde liefde voor Sergei meent te kunnen ontsnappen en in een ijskoude rivier in Siberië haar leven beëindigt, is een mix van tragedie en satire, ernst en humor, lyrische melodieën en – ja, inderdaad – chaos.

Met een duizelingwekkend tempo verandert de sfeer van ontroerende melancholiek (Katja’s klaagzang ‘Zherebyonok k kob’lke toropotsa’) in seksueel geladen (verleidingsscène), om in daadwerkelijk pornografische klanken te eindigen – het is Sjostakovitsj gelukt om ‘de daad’ door muziek tot in de details te beschreven.

Rostropovitsj, 1978
Kort na de dood van de componist heeft zijn vriend, de cellist en dirigent Mstislav Rostropovitsj, de oorspronkelijke partituur van Lady Macbeth gevonden. In 1978 werd de opera voor het eerst integraal opgenomen (EMI CD 5677762). Rostropovitsj dirigeerde en de hoofdrollen werden vertolkt door de best mogelijke zangers uit de Russische traditie.

Galina Vishnevskaya is een fenomenale Katerina. In haar interpretatie hoor je het hele gamma aan emoties en karakterontwikkelingen van haar personage. Zij is verveeld, verliefd en gepassioneerd, en haar wanhoop aan het eind is levensgroot.

Nicolai Gedda zet een zeer aantrekkelijke en mannelijke Sergei neer en Dimiter Petkov en Werner Krenn zijn aan elkaar gewaagd als vader en zoon Ismailov. Robert Tear is (zoals altijd trouwens) bijzonder overtuigend in zijn karakterrol als de sjofele arbeider en alleen Birgit Finnila (Sonyetka) klinkt voor mij iets te ouwelijk.

Rostropovitsj dirigeert met oog voor alle details en benadrukt de contrasten. Al met al: een betere cd-opname is ondenkbaar. Niet dat u een keuze hebt: de enige concurrent, een DG-opname (4375112) met Maria Ewing en Sergei Larin onder leiding van Myung Whun Chung, is inmiddels vervallen.

Barcelona, 2002
Bij EMI (5997309) is een productie uit Barcelona (mei 2002) op dvd verschenen, die op zijn minst overtuigend te noemen is. De regie is in handen van een voormalig acteur uit Noorwegen, Stein Winge, die er een zeer aangrijpend, voornamelijk persoonlijk drama van heeft gemaakt.

De aankleding past bij de ontstaanstijd van de opera. De bühne wordt gedomineerd door een reusachtig bed, dat al bij de eerste maten van de muziek prominent in beeld is gebracht. Daarboven een venster met wolken, te hoog om er doorheen te kijken, en te hoog om er uit te ontsnappen. Goede vondst.

De enscenering is vrij realistisch zonder dat het vulgair wordt. De vrijscène is bijzonder mooi in beeld gebracht. Katerina knoopt de eindeloze lakens aan de poten van het bed vast, waardoor een soort zee ontstaat. Daar verdwijnen zij en Sergei onder, en het commentaar wordt aan de muziek (en onze eigen verbeeldingskracht) overgelaten, wat zeer suggestief is.

Nadine Secunde is een prima Katerina, zeer geloofwaardig en zowel vocaal als scenisch bijzonder overtuigend. Christoper Ventris lijkt geboren voor de rol van Sergei: bijzonder aantrekkelijk en zeer macho maakt hij zijn reputatie waar dat geen enkele vrouw hem kan weerstaan.

Ook de rest van de bezetting is fenomenaal. De meeste indruk maakt op mij de oudgediende Yevgeny Nesterenko in de kleine rol van de oude dwangarbeider.

En toch blijf ik met een kanttekening zitten: het einde van de opera. Ik ga het u niet verklappen, maar het is anders dan in het libretto (voor de zoveelste keer al). Waar komt toch de nieuwe mode vandaan om het eind van de opera te veranderen?

Amsterdam, 2006
In oktober 2006 maakte Eva-Maria Westbroek haar alom bejubelde debuut in het Royal Opera House in Londen als Katerina Izmailova. Er werd zelfs van ‘één van de belangrijkste debuten in Covent Garden ooit’ gesproken.

Voor ons, de Nederlandse operaliefhebbers, was het niet nieuw, want tijdens het Holland Festival in juni 2006 debuteerde Westbroek in dezelfde rol bij De Nederlandse Opera, in een voorstelling die alleen maar overenthousiaste reacties heeft gekregen.

Met de productie maakte ook Martin Kušej, een niet onomstreden Oostenrijkse operaregisseur, zijn debuut in ons land. In zijn concept zijn seksualiteit en macht nauw met elkaar verbonden en is de opera een verschrikkelijke afgrond, die alleen maar met woorden als orgasme en doodslag kan worden omschreven.

Katerina leeft in een glazen kooi met honderd paar schoenen, bewaakt door honden en omgeven door modder. Haar verlangen naar liefde en geborgenheid wordt nooit bevredigd, want wat Sergei voor haar in petto heeft is pure seks, zonder enige genegenheid.

De muzikale mix van tragedie en satire, ernst en humor, lyrische melodieën en harde porno werd door Kušej scenisch perfect uitgebeeld, wat door het fenomenaal spelende Concertgebouworkest onder leiding van Mariss Jansons alleen maar werd versterkt. Als bonus krijgt u een buitengewoon interessante ‘the making of’-documentaire (Opus Arte OA 0965).

Rome, 1976
Van Katerina Ismailova, de uit 1963 stammende bewerking van Lady Macbeth, bestaat bij mijn weten maar één opname, op het budgetlabel Opera D’Oro (OPD 1388). Het is een RAI-opname van een uitzending op 29 mei 1976 in Rome.

De verschillen met het origineel vallen bij de eerste maten meteen al op: het is milder, zonder de bijtende ironie, met meer melancholie en droefenis. De grootste verschillen zitten in de intermezzi. Zo is het eerste door totaal andere muziek vervangen. Ook in de grote verleidingsscène is het gros van de muziek gesneuveld en zijn vrijwel alle hoge noten uit de muziek van Katerina verdwenen.

De uitvoering, onder leiding van Yuri Ahronovich, is zeer zeker adequaat, al heb ik moeite met de Sergei van William Cochran. Het kan aan mij liggen, maar zijn tenor ervaar ik eerder als geknepen dan als sexy. In de hoofdrol alweer zo’n vergeten grootheid van vroeger: Gloria Lane. Haar Katerina is zeer dramatisch en vol van passie.

Tot slot: op Philips is de zeer interessante documentaire Shostakovich against Stalin van Larry Weinstein uitgebracht (Philips 0743117) met zeer veel historische beelden en nog meer muziek.