Op 13 mei is het zo ver: de eerste van twee complete uitvoeringen van Der Ring des Nibelungen van Wagner gaat in première in Dessau. Deze Ring markeert tevens het afscheid van dirigent Antony Hermus als Generalmusikdirektor van het Anhaltisches Theater. Maar tijd voor weemoed is er nog niet: Hermus gaat eerst heel hard werken.

“Ben je gek geworden? Dat vroegen ze me toen ik een aantal jaren geleden voorstelde om voor het eerst sinds vijftig jaar weer een complete Ring des Nibelungen te gaan doen in Dessau.”

Met een grote glimlach vertelt Antony Hermus, nog tot de zomer Generalmusikdirektor (GMD) in het Duitse Dessau, over die eerste stappen in het proces dat nu zijn voltooiing nadert: in mei en juni tweemaal in vijf dagen de hele Ring.

Het kostte Hermus veel overtuigingskracht om, twee jaar na het grote Wagner-jubileum, het Internationale Wagner-congres 2015 naar Dessau te halen. En hij had nog meer overtuigingskracht nodig toen werd bedacht welk theatraal programma voor dat evenement in de aanstaande hemelvaartsweek ontwikkeld zou moeten worden.

“Ze zeiden dat er nog heel veel andere Wagner-opera’s waren om te doen, maar ik hield voet bij stuk. Dessau lag in die tijd zwaar onder vuur vanwege de bezuinigingen. Mijn strategie is altijd al geweest: aanval is de beste verdediging. De Bauhaus-stad Dessau wordt ook wel het ‘Bayreuth des Nordens’ genoemd. Het is een echte Wagner-stad met een lange traditie. De Ring is een project waar je landelijke aandacht door krijgt en waar je, zo vermoedde ik, ook op een goede manier een dringend benodigde derde geldstroom voor zou kunnen genereren.”

Wagner-traditie

De in het Brabantse Oosterhout geboren dirigent begon in 2009 in Dessau als GMD. Hij had er toen al vijf jaar in Hagen opzitten in dezelfde functie.

Hermus somt moeiteloos op wat allemaal heeft bijgedragen aan die bijnaam ‘Bayreuth van het noorden’. “In het orkest van de allereerste Bayreuther Festspiele in 1876 zaten veel musici uit de toenmalige Dessauer Hofkapelle. En een mooi detail: de eerste ‘Siegfried Ruf’ in Bayreuth werd door een hoornist uit Dessau gespeeld.”

Een groot aandeel in de Wagner-historie van de stad hadden de jaarlijkse Wagner-Festwochen, die vanaf 1953 tot halverwege de jaren ’60 werden gehouden. “Ze speelden dan alle Wagner-opera’s en de negende van Beethoven achter elkaar, avond na avond. Dat was een waanzinnig schema.” Lachend vertelt Hermus: “Ik heb me voorgenomen om, als onze mensen de komende tijd zouden willen klagen over de hoge werkdruk, ik de repetitie- en voorstellingsschema’s uit die tijd ga ophangen.”

“Nein, Herr Hermus, wir wollen állen den Ring spielen!”

Heel veel problemen verwacht de dirigent overigens niet in zijn orkest. “Integendeel, iedereen is ongelooflijk trots op dit project. Het leidt tot een grote eenheid bij de musici en de mensen in het theater. Onlangs hadden we overleg over een langdurig ziek orkestlid dat voor deze cyclus vervangen moest worden. Ik stelde voor om remplacanten in te huren, maar daar wilde men in het orkest absoluut niets van weten. ‘Nein, Herr Hermus’, zeiden ze, ‘wir wollen állen den Ring spielen!’”

Hermus heeft een immer opgewekte blik op wat hij doet en op de kansen van ook lastig te realiseren projecten. “Ik geloof dat het een verhaal is van de Amerikaanse dirigent Leonard Bernstein. Hij schetste eens een schijnbaar onmogelijk project waarbij vrijwel iedereen ervan overtuigd was dat het niet kón lukken en dat het niks kón worden. Maar dan is er vaak één persoon – en die weet dat zelf niet – die er nauwelijks over nadenkt en die het gewoon probeert. Nou ja, zo’n figuur ben ik dan meestal.”

“We hebben het in de marketing verkocht als ‘de eerste Ring sinds 50 jaar’. Het Anhaltisches Theater, met de opera en de Anhaltische Philharmonie, hebben in het verleden niet veel aandacht besteed aan marketing en fondsenwerving. Daar speelt het DDR-verleden een rol in. Die derde geldstroom, naast subsidie en kaartverkoop, was echter wel essentieel voor de haalbaarheid van dit project en ik ben er ontzettend trots op dat we dit zo goed hebben kunnen ontwikkelen.”

Een Ring is rond

Het kostte niet veel moeite om de cast voor de vier Ringdelen rond te krijgen. Hermus heeft het overzicht in zijn hoofd. “We hebben zoals alle Duitse operahuizen een vast zangersensemble van uitzonderlijke kwaliteit. We hebben een eigen Brünnhilde, een eigen Wotan, Fricka, Sieglinde, Erda… Alleen in de tenorenhoek moesten we even zoeken. Robert Künzli, die ik heb leren kennen toen hij Tristan zong in de recente productie van Tristan und Isolde bij de Reisopera, gaat Siegmund zingen. En dat doet hij fantastisch.”

“Gelukkig hebben we ook Nederlandse zangers in deze productie. Nico Wouterse doet Alberich in Götterdämmerung en we hebben Angelina Ruzzafante in ons ensemble, die niet alleen Sieglinde zingt, maar ook Gutrune, Freia en de Waldvogel in Siegfried.” Met zijn cast en orkest heeft Hermus alle vertrouwen in de kwaliteit: “De Ring wordt ‘Hammer’!”

Het eigen ensemble was één van de redenen om in 2012 de productie van de losse delen – voorafgaand aan de twee komende volledige cycli – te beginnen met Götterdämmerung en de Ring vervolgens van achter naar voren op te bouwen. “Het was heel simpel: Das Rheingold heeft uiteindelijk het grootste aantal personages, dus daarvoor hadden we als operahuis met een eigen ensemble veel extra zangers moeten inhuren. Voor Götterdämmerung hadden we, op Siegfried na, alle rollen in huis, dus daar zijn we mee begonnen. En… een Ring is rond. Heeft die een begin en een eind?”

Hermus nam de tijd voor de eerste repetities van het vierde Ring-deel. “Dat betaalde zich uit, vooral toen we een jaar later Siegfried deden. Technisch gezien is Siegfried het moeilijkste deel, maar door ons fundamentele werk aan Götterdämmerung lag er een solide basis bij het orkest en ging het relatief makkelijk. Ook bij het repeteren van de volgende delen merkte je dat het orkest gewend was aan het spelen van Wagners muziek voor de Ring.”

Grasduinen in de partituur

Met Wagners opera Lohengrin, in een regie van Andrea Moses, begon Antony Hermus zijn engagement in Dessau. De productie won in 2010 verschillende prijzen. “Mijn orkest, de Anhaltische Philharmonie, heeft een enorme traditie in het spelen van Wagner. Dat merk je als je bijvoorbeeld het Vorspiel van Tristan met ze doet. Dan wil ik ‘sostenuto’ horen en dat hoef ik dan niet eens te vragen. Ik ben mijn chefperiode hier begonnen met Wagner en met Wagners Ring sluit ik nu mijn ‘Amtszeit’ hier af.”

“De Ring is iets heel bijzonders”, vervolgt Hermus. “Nagenoeg iedere operadirigent verlangt ernaar hem eenmaal in zijn leven te doen. De belangrijkste reden van de door mij zeer bewonderde Bernard Haitink om naar Covent Garden te gaan was om de Ring te kunnen dirigeren. Haitink beschrijft zijn gedachten daarbij in zijn biografie en citeert dan Wotan: ‘Der Ring muss ich haben!’”

“Uiteindelijk kun je alles, nou ja, bijna alles in de partituur vinden”

Net als voor Tristan und Isolde bij de Nederlandse Reisopera ging Hermus voor zijn Ring naar operaconsultant en Wagner-specialist Richard Trimborn in München. “Ik heb in totaal zo’n dikke drie weken op zijn zolderkamer in München doorgebracht. Toen we Rheingold voor het eerste deden, wilde hij ook graag naar de première komen, maar uiteindelijk kon hij niet. Twee dagen erna belde hij wel op om te vragen hoe het gegaan was.”

Aan de Ring kleeft een enorme traditie van uitvoeringspraktijk, verhalen, ballast. Hoe begon Hermus aan het werk? “Eindeloos lezen in de partituur. Uiteindelijk kun je alles, nou ja, bijna alles daarin vinden. Het libretto leest niet heel makkelijk, het is Oudduits, maar het is mogelijk om het te doorgronden. Trimborn legde vaak verbanden tussen tekst en muziek. Er zijn soms tempovraagstukken die je moet oplossen, accenten, balans, articulatie.”

“Ik heb veel met de zangers gewerkt aan kleur en timing. Alberich en Loge zijn twee karakterpartijen zonder vergelijk. Dan moet je veel meedoen, subtekst bedenken, begrijpen wat ze voelen en doormaken. Bij Wotan zijn we bezig geweest met zijn ontwikkeling van een toeschouwer tot iemand die er middenin staat. Dát wil ik kunnen horen.”

Pratend over de inspiratiebronnen voor zijn Wagner-directie vallen namen als Christian Thielemann en Antonio Pappano. “Interessant is Thielemann, maar zijn Wagner moet je beluisteren als je zelf al ver bent. Pappano vind ik prachtig: hij is één van de meest dramatische dirigenten die ik ken.”

“Maar ik ben geen opnamemens. Ik ga liever zelf grasduinen. Pas als ik zelf een heel duidelijk idee heb, kom ik toe aan het luisteren naar anderen. Er staan overigens op YouTube opnamen van Thielemann die Das Rheingold repeteert. Op een bepaald moment roept hij tegen zijn zangers: ‘Keine Arien singen!’ En daar heeft hij groot gelijk in. Dat heb ik in mijn repetities ook gezegd.”

Je hebt je tot in het extreme voorbereid en dan wordt er gerepeteerd. Valt de boel dan toch nog weleens omver? Hermus: “Het valt voortdurend omver. Alles. Als dirigent twijfel je de hele tijd, zeker met zo’n magnum opus. En dat is lastig: aan de ene kant moet je zekerheid en visie uitstralen, aan de andere kant moet je ook ruimte overlaten om vanuit de mensen en wat zij aanbieden te kunnen werken. Dat vraagt vertrouwen, van beide kanten. Ik wil dat zij zo goed mogelijk zijn, en dat weten ze.”

Lachen met regisseur André Bücker

De afgelopen jaren zijn de losse delen van de Ring al opgevoerd in Dessau. Hermus is zeer te spreken over de samenwerking met André Bücker, intendant van het operahuis en ook de regisseur van de Ring-productie. “Hij heeft er echt zijn schouders onder gezet, een mooie regie ontwikkeld en ook nog voor een flink deel van de derde geldstroom gezorgd.”

“We zijn een ingespeeld team. Hij is iemand die mij en ook de zangers behoorlijk vrij laat, maar heel duidelijk kaders schept. En ik ben de man van de details. Het gaat voor Duitse verhoudingen ook vrij ongecompliceerd. Hij is open en je kunt met hem lachen.”

“Het decor kraakte en piepte, maar ik bleef stoïcijns”

En dat gaat altijd goed? De Ring gaat over machtsconflicten, die zullen toch ook bij het creëren ervan wel spelen? “Natuurlijk is er altijd discussie. Er waren in deze productie behoorlijk wat akoestische kwesties. Maar als een zanger niet goed hoorbaar is door de regie, moeten we dat gewoon oplossen. Ik kan het orkest in een forte passage niet alleen maar pianissimo laten spelen. Dan past hij dat aan.”

“Er waren af en toe ook wat decoronderdelen die lawaai maakten. Dan ging ik grappen maken of ik zei juist niks, wat vaak nog veel erger is. Het decor kraakte en piepte, maar ik bleef stoïcijns. ‘Du sagst nichts!’ zei hij dan. ‘Du weisst doch alles’, was mijn antwoord. En dan losten we het samen op.”

Freelance toekomst

Er ligt veel druk op de schouders van Antony Hermus en zijn musici. “Het is topsport, zo’n Ring. Ik heb in Nederland meegemaakt dat er masseurs waren voor de orkestleden. Dat vond ik zo’n goed idee dat ik dat hier nu ook heb geregeld.”

Gelukkig hoeft hij het muzikaal niet helemaal alleen te doen. “Zo’n huis als in Dessau heeft een enorme infrastructuur, met een eigen ballet, toneelafdeling, ensemble, koor en orkest en dus ook een muzikale staf met vijf dirigenten. Het is een nog jong team. Ze zijn allemaal bij mijn eindrepetities en noteren dan lijsten met kritiek, die ik na afloop allemaal te horen krijg. Zij zijn het ook die de aambeelden bespelen in Rheingold. Ik ben erg blij met ze.”

Met de twee Ring-cycli eindigt Hermus’ contract met het operahuis en de Anhaltische Philharmonie. Vanaf volgend seizoen dirigeert hij voornamelijk op freelance basis. Hij is in de riante positie dat er nu al meer aangeboden wordt dan hij aankan.

Hij gaat naar Seoul, leidt het Philharmonia Orchestra in London en deFilharmonie van Vlaanderen en bezoekt het Residentie Okest en HET Symfonieorkest. Hij dirigeert premières in Göteborg en aan de Komische Oper Berlin. Het Orchestre de la Suisse Romande wacht en de dirigent zal wederom bijdragen aan de Gelderse muziekzomer van het NJO-symfonieorkest.

Vanaf komend seizoen is hij tevens vaste gastdirigent van het Noord Nederlands Orkest. De samenwerking, die begon met Tristan und Isolde bij de Reisopera, wil men daar graag voortzetten.

Hermus verhuist deze zomer van Dessau naar Amsterdam. “Ik ga Dessau heel erg missen, want het is een prachtig huis. En toch is het goed. Ik wil wat meer aarden. Het gaat me niet om rust, maar wel om meer tijd voor mijn familie en vrienden, tijd om te studeren, mensen te bezoeken, in de natuur te wandelen, te leren van grote meesters… Ik wil nog meer diepgang, verder graven, mijzelf ontwikkelen.”

Zie voor alle details over de Ring in Dessau de website van het Anhaltisches Theater.