Koeien begon eind jaren ’80 als De Koeien, een opera in wording van Misha Mengelberg. Hij kwam nooit verder dan een aanzet van een libretto, maar nu, rond zijn tachtigste verjaardag, maakten anderen het werk alsnog geschikt voor opvoering. Een ode aan musicus en publiekstreiteraar Misha Mengelberg.

Een paar mensen in het publiek hadden het begrepen en riepen luidkeels ‘boe!’ tijdens het slotapplaus. Eigenlijk jammer dat anderen dat niet overnamen, want het zou een perfect slot zijn geweest van een avond over, voor en zelfs met Misha Mengelberg.

Het Holland Festival bracht de wereldpremière van Koeien, de opera die Misha Mengelberg had kúnnen schrijven. Eind jaren ’80 werkte Mengelberg aan een libretto voor De Koeien. Hij wilde echte koeien op het podium, of eventueel robots. Daarover was hij in gesprek met de TU Delft. Althans, dat beweerde hij.

De pianist/componist – die erom bekend stond dat hij er niet van hield zich in te spannen (op school zei hij al: “Let niet op mij, ik ben met pensioen”) – kwam echter nooit verder dan die eerste tekst. En muziek was er al helemaal niet.

Mengelberg werd afgelopen week 80 jaar en dat was de aanleiding om schrijver en regisseur Cherry Duyns te vragen om samen met componist en pianist Guus Janssen het werk alsnog op het podium te brengen. En dus is er nu, in de woorden van Duyns, “een libretto in Misha’s woorden, dat hij nooit zo gemaakt heeft, en er is muziek van Misha, die hij nooit zo geschreven heeft”.

De handtekening van Misha Mengelberg, met wat collega’s verantwoordelijk voor de revolutionaire ontwikkeling van de geïmproviseerde muziek, was muzikaal en theatraal volop aanwezig in Koeien. Het moest natuurlijk geen echte opera worden. Had Mengelberg niet eens gezegd dat opera een totaal achterhaald fenomeen is? Maar aan de andere kant: hij had de djezzzz ook allang doodverklaard, terwijl zijn muziek toch sterke verbindingen had en heeft met de jazz.

Echt afscheid van het podium heeft Mengelberg niet genomen. Hij gleed langzaam weg in een door Alzheimer geënsceneerd leven, waarin geen kans meer is op componeren of spelen. Niettemin kwam de componist in Koeien zelf aan het woord via Pierre Bokma, die volgens het libretto een ‘misha-figuur’ speelde met citaten van de componist uit interviews tijdens zijn carrière.

Het verhaal draaide om een boer (bariton Mattijs van de Woerd), die weliswaar een boerin naast zich had (alt Fanny Alofs), maar dreigde te vallen voor de verleidingen van de bijenkoningin (sopraan Katrien Baerts). Met name haar partij bevatte muzikale hoogstandjes in uitdagende coloraturen en hoogtes.

Er waren koeien, aangevoerd door de solokoe (te herkennen aan een handtas – gespeeld door actrice Olga Zuiderhoek) en het koeienkoor, gevormd door studenten van het Haags conservatorium, waaronder bariton Jorne van Bergeijk. En dan was er ook nog Beppe Costa als de ijscoman.

Tegen Hollandse luchten op het videoscherm, die tijdens de voorstelling almaar donkerder werden, speelde het verhaal zich af, hier en daar aangevuld met de overpeinzingen van de misha-figuur. Onder al het absurdisme, dat geheel in lijn met Mengelberg de avond kleurde, zaten veel elementen die de voorstelling, wellicht tegen wil en dank, behoorlijk opera maakten.

Op het podium zat het ICP Orkest, gekleed in zwarte pakken, met in het midden slagwerker Han Bennink, die als enige geen partituur nodig had. Bij de opening klonk even de complete improvisatie in een korte geluidsorgie, en verder was er jazz, tango, een beetje blues en improvisatie, vooral door Bennink.

In het ruime landschap van wat in Nederland aan opera en muziektheater wordt gemaakt, is Koeien een kleine parel. Absurd, maar dan wel heel serieus gemaakt, op muziek die tegendraads is, maar ontegenzeggelijk kwaliteit heeft.

Dankzij een cast van uitstekende kwaliteit kreeg Koeien een geslaagde première voor een zaal vol liefhebbers, vrienden en collega’s van Mengelberg. Die vrienden maakten met Koeien een liefdevol en geïnspireerd verjaardagscadeau, zo Hollands als maar zijn kan en zo Misha als ze konden.

Het was vooraf niet duidelijk of Misha Mengelberg zelf aanwezig kon of wilde zijn bij deze wereldpremière, maar hij was er. Tijdens het slotapplaus, dat van het toepasselijke boegeroep overging in toejuichingen, werd hij in zijn rolstoel het podium opgereden, oranje jack aan en petje op. Hij was blij, zo te zien, en zijn aanwezigheid maakte een diepe ontroering los bij zijn collega’s en bij het publiek. Het leek wel opera, zo veel tranen na een voorstelling. Dat had Mengelberg (“ik vind opera zo belachelijk, zo waanzinnig!”) dan toch maar mooi bereikt.

Koeien wordt nog op 10 juni gespeeld in de Rabozaal van de Amsterdamse Stadsschouwburg, maar is uitverkocht. In mei 2016 is een tournee gepland langs een aantal Nederlandse theaters.