Terwijl de Bayreuther Festspiele deze week zijn laatste paar voorstellingen beleeft, blikt Peter Franken alvast terug. In meerdere opzichten is het een gedenkwaardig jaar voor het beroemde Wagner-festijn.

Bayreuth heeft buiten de festivalperiode niet veel meer te bieden dan willekeurig welke andere provincieplaats met een verleden als klein vorstendom. Er is een fraai barok operahuis, het Markgräfliches Theater, dat momenteel wordt gerenoveerd, er is een slot met bijbehorend park en er is een aardige, kleine binnenstad. En uiteraard is er Villa Wahnfried: Wagners woonhuis, tegenwoordig een museum.

De afgelopen jaren was Wahnfried wegens renovatie en uitbreiding gesloten. De werkzaamheden begonnen tijdens het Wagner-jaar 2013 – tot groot verdriet van alle betrokkenen – en eindigden in juli dit jaar, vlak voor de opening van de Festspiele.

Het Wahnfried-complex bestaat uit de villa, een onopvallend nieuw museum dat grotendeels onder de grond zit en het voor het eerst voor het publiek opengestelde Siegfried-huis. Over dat museum is veel te doen geweest en na alle commotie moet ik zeggen dat het resultaat aangenaam verrast.

Het bovengrondse deel heeft de vorm van een lint, dat zich aan de rechterzijde van het terrein uitstrekt van het voormalige tuinmanshuis tot de rand van het slotpark. Uitgevoerd in zwarte steen en veel glas is het gebouw zo onopvallend dat bijna sprake is van landschapsarchitectuur. Groot compliment voor bureau Staab architecten.

Bovengronds is momenteel een tentoonstelling te zien getiteld Wahnfried oder Aergersheim, die Geschichte Wahnfrieds. Ondergronds is een permanente tentoonstelling over Wagners werk, met maquettes van decorontwerpen en kostuums uit alle belangrijke perioden, van Cosima tot en met Katharina.

Het woonhuis is geheel heringericht en doet nogal kaal aan. Uiteraard is van het oorspronkelijke meubilair uit Wagners tijd niet veel meer over, maar men had op zijn minst wat vervangende stukken kunnen aankopen die uit dezelfde periode stammen.

Bruin verleden

Belangrijker dan beide genoemde gebouwen is de openstelling van het Siegfried-huis. In de periode 1933 tot 1940, toen Hitler de Festspiele frequenteerde, deed de door Siegfried Wagner gebouwde villa dienst als Führerbau. En later woonde Winifred Wagner er, vanaf haar verbanning uit Wahnfried tot haar dood. In 1975 vonden er de opnames plaats voor het beruchte interview dat Hans-Jürgen Syberberg met de oude dame had, die zich daarin nog steeds loyaal jegens haar vroegere idool Hitler betoonde.

Het Siegfried-huis staat dan ook als geen ander voor het ‘bruine’ verleden van de Wagner-clan en de Festspiele. Binnen is niet veel te zien, maar de schuldige geschiedenis is bijna voelbaar.

In het park bij het Festspielhaus staat een buste van Richard Wagner, vervaardigd door Arno Breker, een bekwaam beeldhouwer die zijn carrière na 1945 een mooi vervolg heeft weten te geven. Rondom dit beeld is de expositie Verstummte Stimmen ingericht, waarin de geschiedenis van de Joodse medewerkers aan de Festspiele wordt behandeld.

Uit de inleidende tekst blijkt duidelijk dat Cosima direct na Wagners dood begon met het weren van Joodse zangers en dirigenten. Slechts als het noodzakelijk was om de kwaliteit van de voorstellingen te borgen, mocht een beroep op Joden worden gedaan. De expositie staat er nu voor het derde en laatste jaar en geeft een weinig flatteus beeld van het antisemitische verleden van de Festspielleitung.

Met het aantreden van Katharina Wagner als Festspielleiterin waait er duidelijk een andere wind in Bayreuth. Eerder gaf ze al opdracht voor een onderzoek naar het naziverleden van de Festspiele, en die trendt wordt bevestigd door de openstelling van de Führerbau en het plaats bieden aan de Verstummte Stimmen in het park, onder wakend oog van de Meester. Simpel gezegd: men geeft gewoon alles toe. Antisemitisme, Hitler, ‘Kraft durch Freude’, het héle verleden wordt openlijk getoond. Met de kennelijke bedoeling er eindelijk een streep onder te kunnen zetten. Na zeventig jaar wordt dat ook weleens tijd.

Nieuwe artistieke koers?

In artistiek opzicht is 2015 ook gedenkwaardig. Naast Katharina als enige ‘Herrin’ is Christian Thielemann aangetreden als muzikaal directeur, een nieuwe functie waarmee als het ware de tandem Winifred-Tietjen wordt hersteld. Heinz Tietjen was muzikaal directeur van de Staatsoper in Berlijn en maakte van de Festspiele zo ongeveer een Berlijns filiaal. Hij was Winifreds steun en toeverlaat op muzikaal gebied. Een vergelijkbare inbreng kan van Thielemann worden verwacht.

Behalve met het bruine verleden kampen de Festspiele al jaren met toenemende onvrede bij het publiek. De Ring van Frank Castorf was in dat opzicht olie op het vuur. Uiteraard is het mogelijk dat Castorfs Ring na verloop van tijd ook Kult wordt – men verwijst in dit opzicht graag naar Patrice Chéreau – maar acceptatie van deze Ring-enscenering betekent niet dat het gebodene er inhoudelijk beter op zal worden. Chéreau bood hoogwaardig theater in een kritische context, Castorf biedt een kritische context zonder theater. Het valt te betwijfelen of zijn lezing van de Ring de tand des tijds zal doorstaan.

Om de artistieke reputatie van de Festspiele wat op te krikken was een nieuwe productie die door pers en publiek met waardering zou worden ontvangen hard nodig. Met haar nieuwe Tristan und Isolde heeft Katharina Wagner als regisseur een klein kunststukje volbracht. Na haar omstreden Meistersinger werd er met argusogen naar gekeken, maar ze heeft de vuurproef doorstaan. Ook het contracteren van Uwe Eric Laufenberg voor de nieuwe Parsifal in 2016 zou weleens heel goed kunnen uitpakken.

Mede dankzij de online verkoop van de helft van de beschikbare kaarten zijn de Festspiele veel toegankelijker geworden, wat een verversing van het publiek teweeg kan brengen. Hoe het ook zij: de wachttijden worden korter en ondanks alle gemor zijn alle voorstellingen nog steeds volledig uitverkocht.

Ik kijk uit naar de volgende Ring, die van het post-Castorf-tijdperk. Daaraan kan worden afgemeten of het roer inderdaad voorzichtig wordt omgegooid.