Vijf jaar zijn verstreken sinds Jaap van Zweden de opera Parsifal dirigeerde in de NTR ZaterdagMatinee. De Wagner-cyclus krijgt op zaterdag 12 september een vervolg met Tristan und Isolde. Place de l’Opera sprak de maestro tijdens de repetities. “Door de wereld van Wagner word je bezworen. Dat gebeurt vanzelf.”

De repetities voor Tristan und Isolde begonnen eind augustus in het Muziekcentrum van de Omroep (MCO), ruim twee weken voor de uitvoering. De eerste indruk is bepalend, meent Van Zweden: “Die eerste keer vormt een blauwdruk van de weken die gaan komen. Ik ben blij dat de zangers er al vroeg bij waren.”

“Voor mij is van belang dat het klankbeeld, het klankideaal, donker en warm is”, vervolgt hij. “Bij mij mag Wagner nooit grof zijn. Het moet uiterst intens klinken. We werken hier aan de intensiteit van het orkestgeluid, maar zonder dat het luid is. Intens, groots, maar niet heel hard: dat is een enorm verschil. Ik zoek diepte in de klank.”

Na Lohengrin in 2008, Die Meistersinger von Nürnberg in 2009 en Parsifal in 2010 werkt Jaap van Zweden opnieuw met het Radio Filharmonisch Orkest, waarvan hij ‘honorary chief conductor’ is. Weer spelen ze Wagner, maar nu een werk dat een eigen aanpak vraagt. “Het is anders dan de vorige Wagner-opera’s die ik heb gedaan”, zegt Van Zweden. “Hier moet de tederheid met waterverf geschilderd worden, niet alleen met olieverf. Dat is een enorme uitdaging.”

“De echte power zit in de stilte”

Wat is er gebeurd voor u hier in het MCO de partituur voor het eerst op de lessenaar legde?
“Er zit wel een jaar voorbereiding in. Je slaat het boek open en je gaat, zoals dat heet, periodiseren. Dat betekent nagaan van waar tot waar de zinnen lopen, de lijnen, de thema’s.”

“Daarnaast is het ongelooflijk belangrijk in wat voor sfeer Tristan en Isolde zijn in het verhaal. Je zoekt in de partituur naar de moeilijkheden, de hoogte- en dieptepunten, de stille momenten. Dat laatste is wezenlijk, want de power, de échte power, zit in de stilte. Voor mij althans. Maar: stilte is iets anders dan leegte. De stilte houdt iets vast en introduceert iets nieuws. Dan is het geen leegte, maar een energie die boven de partituur blijft hangen. Dat zijn fantastische momenten.”

Kunt u zich als dirigent net zo laten meeslepen als het publiek?
“Door de wereld van Wagner word je bezworen, dat gebeurt vanzelf. De moeilijkheid met deze componist is dat je niet zo onder de indruk mag raken dat je eigenlijk niks meer durft te doen.”

“Elke keer als ik een nieuwe Wagner doe, is dat een verrijking van mijn leven. Die rijkdom neem je voor eeuwig mee. Er zijn maar een paar componisten die mij dat voedsel voor de eeuwigheid geven. Naast Wagner zijn dat Bach en Bruckner. En ook Mozart, omdat in zijn muziek een soort vreugde zit die geen enkele andere componist heeft, een bijna verzwelgende levensvreugde.”

“Mijn volgende droom is om de grote Mozart-opera’s te doen. Maar ik maak eerst Der Ring des Nibelungen af met de Hong Kong Philharmonic en dan zien we verder.”

“Er staat nog iets boven voelen, dat is schoonheid”

Volgen er meer Wagner-opera’s in Amsterdam?
“Ik ben nog niet gevraagd, maar zou het erg graag met het Radio Filharmonisch Orkest afmaken. Ik vind het zo’n fantastisch orkest. De kracht is dat ze kunnen switchen. Dat is ook de toekomst: je moet flexibel zijn als een kameleon.”

U hebt enkele weken achter de rug met veel emotie: uw eerste kleinzoon werd geboren en kort daarna opende koningin Maxima het Papagenohuis, het grote project van uw vrouw Aaltje en u voor autistische kinderen. Helpt die emotie bij dit werk of zit het in de weg?
“Weet u, er is nog iets boven emotie. Een goed voorbeeld zijn Mahler en Bruckner. Ik geloof heilig in een weg naar het licht, maar op die weg naar het licht is emotie niet bepaald de hoogste trede. Mahler zocht God, en Bruckner vond hem. Mahler blijft, met alle respect, af en toe hangen in die aardse emoties, Bruckner heeft het over het licht. Dat staat toch dichter bij me.”

“Laat ik zeggen: het is voor mij een hogere vorm van kunst om het over de schoonheid te hebben, over het licht, over de Verlichting zo u wilt, zonder de opsmuk van aardse emoties, die van ‘Jantje huilt-Jantje lacht’. Natuurlijk worden we allemaal gepakt door emoties en zoeken we bewijs waarom we dit of dat voelen, maar er staat nog iets boven voelen, en dat is schoonheid.”

Het is even stil.

“Ik heb uiteraard veel emoties, zeker nu ik een kleinzoon heb en ik mijn zoon Benjamin afgelopen weekend naar het Papagenohuis heb gebracht. Hij heeft 25 jaar bij ons gewoond. Sinds eergisteren woont hij daar. Maar wat zo schitterend is aan welke muziek dan ook: het geneest. Je zet muziek aan en je denkt dat het goed is. Als ik naar mijn emoties luister, zou ik nu de repetitie uitstellen, in mijn auto stappen, Benjamin ophalen en wat met hem gaan doen. Maar hij wil dat niet, hij wil op zichzelf staan in zijn nieuwe huis.”

Is het werken met de muziek van Wagner dan niet wat veel nu?
“Ja, maar muziek is zo allesomvattend. Het moment dat de partituur opengaat en de noten je hoofd en je hart raken, dat is een moment waarop je álles vergeet. Dan staat het op zichzelf.”

“Interpretatie staat of valt met respect voor de partituur”

Tristan und Isolde is voor de zangers, Clifton Forbis en Jennifer Wilson, heel zwaar. Houdt u tijdens de uitvoering in de gaten of ze het redden?
“Ik kan het orkest zachter laten spelen als dat nodig is, maar ik denk dat het voor iemand als Jennifer belangrijk is om zich te realiseren dat het een tienkilometerloop is. Als je in het begin veel energie weggeeft, dan krijg je het zwaar. Hoe zij daarmee omgaat, ontdek ik wel in de laatste dagen voor de uitvoering.”

Het is voor de dirigent ook zo’n zes uur.
“Ik herinner me van alle Wagner-opera’s die ik in de Matinee heb gedaan dat ik begon en dat het na tien minuten klaar was. Dat doet de muziek. Zo gek. Die roes waar je met Wagner in terechtkomt, die draagt je. Nou ja, roes… Je moet wel heel alert zijn. Elke bocht die een zanger anders neemt – en dat mogen ze – daar moet ik wel bij zijn. Je bent zo alert en overgeconcentreerd dat de tijd voorbij vliegt.”

Is er een semi-enscenering voor deze Matinee-uitvoering?
“Brangäne en de zeemannen zullen hun rol niet allemaal voor op het podium zingen. Dat bepalen we in overleg met Mauricio Fernández, die de casting heeft gedaan, en met mijn rechterhand en vriend Aldert Vermeulen van De Nationale Opera, waar ik al vijftien jaar mee samenwerk.”

Het is zaterdagavond half tien en de uitvoering is voorbij. Welke handtekening staat er dan onder dit werk?
“Mijn handtekening is dat ik dit met alles wat ik heb en met de grootste liefde heb gedaan, samen met mijn collega’s op het podium. Meer is het niet. We moeten niet denken dat we de componist zijn, dat vind ik zo’n overdreven gedoe. Interpretatie staat of valt met respect voor de partituur.”

De uitvoering van Tristan und Isolde in de NTR Zaterdagmatinee vindt plaats op 12 september in het Amsterdamse Concertgebouw. Over het verloop van de repetities leest u van alles op de website van het Radio Filharmonisch Orkest.

Zie voor meer informatie over de stichting Papageno www.stichtingpapageno.nl.