Discografie: Wozzeck
Wozzeck van Alban Berg behoort tot het beste dat in de twintigste eeuw aan opera’s werd gecreëerd. De Nationale Opera zet het werk vanaf zaterdag op de planken. Basia Jaworski bespreekt in aanloop naar de première verschillende dvd- en cd-opnamen.
Het waargebeurde verhaal over de jonge soldaat Woyzeck, die in 1824 schuldig werd bevonden aan de moord op zijn vriendin en ter dood werd veroordeeld, inspireerde de jonge Oostenrijker Georg Büchner tot het schrijven van zijn toneelstuk Woyzeck. Het werk bleef echter onafgemaakt nadat Büchner in 1837 op 24-jarige leeftijd aan tyfus overleed. Zijn Woyzeck werd pas in 1913 op de planken gebracht.
Alban Berg bezocht het toneelstuk een jaar later in Wenen en besloot het op muziek te zetten – zijn eerste opera. De première van zijn werk op 4 december 1925 in Berlijn was een overweldigend succes.
“Fragmentarisch, hallucinerend en uiterst pessimistisch.” Zo werd het toneelstuk omschreven en zo is de opera zelf ook. Dit werk – misschien wel de aangrijpendste opera van de vorige eeuw – heeft een ongekende ongenaakbaarheid. De muziek is zeer expressief en niet in één omschrijving samen te vatten. Berg gebruikte zowel de dodecafonie als de zoetste vioolklanken en wisselde Sprechgesang af met melancholieke ‘aria’s’.
Meesterwerk of niet: alles staat of valt met de uitvoering en dat zijn er best veel. Hieronder een selectie.
Dvd
Hamburg 1970
Onder leiding van Rolf Liebermann groeide de Hamburgische Staatsoper uit tot één van de beste en spraakmakendste operahuizen ter wereld. Liebermann zorgde voor een goed, gedegen en gevarieerd programma, met extra veel aandacht voor hedendaagse werken.
Gelukkig voor ons, die de jaren niet (bewust) hebben meegemaakt, dacht Liebermann ook aan de toekomst en liet regisseur Joachim Hess dertien producties voor de tv vastleggen. De meeste opnamen vonden plaats in een studio. Voor Wozzeck werd uitgeweken naar een kasteel in Zuid-Duitsland.
De tegenwoordig vrijwel helemaal vergeten bariton Toni Blankenheim was één van de pilaren van de Hamburgse opera. Hij zong er tal van rollen, maar echt beroemd werd hij pas als Schigolch in Lulu, in een productie met Teresa Stratas.
Zijn zeer charismatische verschijning, zijn enorme acteertalent en zijn buigbare, warme bariton maakten hem meer dan geschikt voor het zingen van complexe karakters als Wozzeck. Als geen ander vertolkt Blankenheim de ‘simpele ziel’; zijn wanhoop is niet gespeeld en zijn onbegrip staat op zijn gezicht getekend.
Sena Jurinac is een mooie, licht getimbreerde, maar zeer sensuele en erotisch geladen Marie. Bruno Maderna is nooit een kampioen geweest in het dirigeren van andermans werken, maar met het idioom van Berg heeft hij veel affiniteit.
De productie is zeer realistisch en de spanning is om te snijden. Het is alsof je naar een onvervalste triller zit te kijken. Liebermann wordt tegenwoordig gezien als de vader van het regietheater, maar hij bedoelde er iets anders mee dan het huidige conceptualisme en het opzoeken en overschrijden van de grenzen van het toelaatbare en belachelijke. Afijn, kijkt u zelf maar. De opname is een absolute must. (Arthaus Musik 101277)
Wenen 1987
Deze productie was mijn eerste Wozzeck ooit. Ziek werd ik ervan, van de emoties en de gevoelens die de opera bij me opriep.
Destijds werd ik het meest geraakt door de vertolking van Marie door Hildegard Behrens. Nog steeds vind ik haar optreden buitengewoon indrukwekkend, maar nu ik de opera beter ken, heb ik ook wat twijfels. Zo nu en dan vind ik haar te chargerend in haar spel en haar zang. Alsof ze de grenzen van wat haar stem aankan opzoekt. In haar creatie doet ze mij – neem het niet al te letterlijk! – aan de Italiaanse actrice Anna Magnani denken, wat eigenlijk een groot compliment is.
Franz Grundhebber zet een verbitterde Wozzeck neer, maar dan één die niet gespeend is van enig pathos. Heinz Zednik is een ongeëvenaarde kapitein en de jonge Philip Langridge is een schitterende Andres.
Dat Claudio Abbado affiniteit heeft met de muziek van Berg, is nogal wiedes. Hij dirigeert fel en dwingend. De spanning is al vanaf de eerste noot voelbaar. En toch is de lyriek nergens ver weg.
Kunt u zich nog het magische moment herinneren als het doek opengaat? Dat kunt u hier weer beleven. De wereld die u uit het libretto kent, openbaart zich voor u. We bevinden ons in de kamer van de kapitein, met door het raam uitzicht op wat weleens de plaats delict zou kunnen worden. En dan de belichting! Om te zoenen zo mooi!
Deze fascinerende productie (regie Adolf Dresen) zou als verplichte kost op alle opleidingen tot operaregisseur vertoond moeten worden. Alleen al om alle regisseurs in spe te laten zien dat traditioneel niet automatisch saai of museaal betekent (overigens: daar is ook niets op tegen). (Arthaus Musik 109156)
Hieronder de trailer van de productie:
Moskou 2010
Hier moet ik kort over zijn. Na ruim vier minuten had ik er al genoeg van. Terwijl het orkest stemde, was een soort poppenhuis te zien met veel boxen, waarin allerlei mensen gezinnetjes speelden en zich verveelden (televisies stonden aan). Ik heb nog even gekeken, want ik was best nieuwsgierig, maar helaas, ver ben ik niet gekomen.
Mocht u zin hebben in een avondje spannend theater met veel videobeelden en nog meer muziek, dan is deze enscenering van Dmitri Tcherniakov iets voor u. Vergeet Wozzeck echter, want deze productie heeft niets met de opera van Alban Berg of met het toneelstuk van Büchner te maken.
Teodor Currentzis, de lieveling van het Russische publiek, die beroemd (en berucht) is vanwege zijn vreemde tempi, maakt ook hier zijn reputatie waar. (BAC068)
Cd
Berlin Classics 1973
Deze opname, heruitgebracht bij Berlin Classics, werd in 1973 tijdens een concertante uitvoering in Leipzig (toen nog DDR) live opgenomen. Wat meteen opvalt, is de helderheid van de klank en de fantastische dictie van de zangers. Reiner Goldberg (de Tambourmajor) heeft een ietwat ‘pijnlijke’ hoogte, maar dat onderstreept zijn bespottelijkheid als gesjeesde macho.
De werkelijk weergaloze Horst Hiestermann (Hauptmann) bevestigt zijn reputatie als één van de beste karaktertenoren uit de geschiedenis en Helmuth Klotz is kostelijk als de totaal verknipte dokter.
Gisela Schröter ontroert als Marie en Theo Adam is een door en door tragische Wozzeck, die het waarom maar niet kan begrijpen.
Het orkest onder de sublieme directie van Herbert Kegel klinkt afwisselend snerpend en liefdevol, precies zoals deze muziek bedoeld moet zijn. Als je daar niet kapot aan gaat, heb je geen hart. (0184422BC)
Decca 1981
Eberhard Wächter is één van de beste Wozzecks die ik ken. Zijn antiheld klinkt gelaten en wanhopig, maar ook fel en angstaanjagend. En al klinkt zijn stem soms een beetje onevenwichtig, zijn portrettering staat als een huis.
Anja Silja is een wonderlijk lichte, kinderlijk-naïeve Marie. Zeer lyrisch en onbeholpen, iemand om medelijden mee te hebben. Zij is geen volwassen vrouw, meer een kind dat vol leven is en op zoek gaat naar uitdagingen.
Heinz Zednik (kapitein) klinkt nog beter dan in de opname uit Hamburg. Hij zingt zijn rol niet zo verschrikkelijk karikaturaal, zoals veel van zijn collega’s, waarmee hij weer eens bewijst dat de karaktertenor wellicht één van de moeilijkste stemsoorten is.
Over de Wiener Philharmoniker niets dan goeds: onder de bezielde leiding van Christoph von Dohnányi laten ze horen dat deze partituur hen allesbehalve vreemd is. (4173482)
Warner 1998
Onder Ingo Metzmacher klinkt de opera moderner dan hij in werkelijkheid is. Niet dat het erg is, maar het maakt het iets afstandelijker. Wél houdt hij er de vaart in, wat de spanning zeer ten goede komt. En in de scènes met Marie houdt hij het orkest verrassend lyrisch.
Bo Skovhus had misschien nog even moeten wachten met zijn eerste Wozzeck. Hij klinkt een tikkeltje te jong en te gezond. Gelukkig weet hij dat euvel met zijn voortreffelijke stem-acteren te camoufleren.
Angela Denoke vind ik de ster van de opname, al heeft ze iets meer van een koele blondine dan van een straatkat. Denk aan Marlene Dietrich in Der Blaue Engel.
Dat ik deze opname niet zo vaak beluister, komt door de kapitein van Chris Merritt. Wat die man aan lelijke noten kan produceren, grenst aan het onmogelijke. Maar dat is eigenlijk het enige echte minpunt in deze schitterende uitvoering, live opgenomen in Hamburg in 1998. (6406622)
Naxos 2013
Ook de door Naxos in 2013 in Houston live opgenomen uitvoering is meer dan uitstekend. Roman Trekels droge bariton en zijn nerveuze manier van zingen maken hem een zowat ideale Wozzeck, die het voornamelijk van zijn zeer imponerende stem-acteren moet hebben. Zijn verstaanbaarheid en zijn tekstbehandeling zijn meer dan subliem. Petje af!
Anne Schwanewilms is een voortreffelijke Marie. Misschien iets te netjes en een beetje onderkoeld, maar dat weet ze met haar fluwelen zang te compenseren.
Met de concertante uitvoering van zijn lievelingsopera nam de Oostenrijkse dirigent Hans Graf spectaculair afscheid van zijn orkest. Alleen al voor het orkestrale aandeel is de opname zeer aan te bevelen. (8660390-91)
De auteur
22Reacties
Ik blijf Behrens toch ideaal vinden in de rol…
Op de radio hoordde ik ook ooit eens een hele sterke opname onder Dimitri Mitropoulos.
Bij de DVD-opnames moet toch ook de produktie van Patrice Chereau vermeld worden met -opnieuw- Franz Grundheber en de one & only Waltraut Meier!
Voor de aardigheid ook nog even vermelden dat nog een andere opera ‘Wozzeck’ bestaat van ene Manfred Gurlitt. Er bestaat een opname van onder Gerd Albrecht met oa Roland Hermann.
WaltrauD Meier…
Ook over de recente dvd-opname van de enscenering van Andreas Homoki met oa Christian Gerhaher wordt veel goed gezegd…
Zeer aangenaam verrast, mevrouw Jaworski, welkom terug !
Bedankt, Kersten.
Het doet mij goed om verwelkomd te worden.
Stefan:
a) het is een selectie
b)Gurlitt komt ook aan buurt. Even geduld?
Echt an eyeopener deze discografie! Maar welke moet ik nu kiezen? Hamburg 1970 (20 euro) of Wenen 1987 (13 euro). Of toch maar allebei? En dan die CD opnames …. Jeetje wat zijn er verbazingwekkend goede opnames!
Fijn dat je weer terug bent Basia!
@Basia: Ik weet dat het een selectie is. Ik wilde slechts, zonder verkeerde bedoelingen een kleine toevoeging doen – vooral dan als grote Chereau- en Meier-fan… Er worden trouwens wel vaker aanvullingen gemaakt op uw selecties…
Wat bedoelt U met: Gurlitt komt ook aan buurt (‘beurt’ veronderstel ik). Sorry, maar dat kon ik echt niet vermoeden – het lag trouwens ook helemaal niet voor de hand, moest DAT ECHT nog aan bod komen?! – dus “Even geduld??” Moet iedereen nu van gebrek aan geduld verweten worden, omdat hij iets vermeldt dat heel onverwachts nog aan bod moet komen…
Wellicht til ik er weer te zwaar aan…
Lijkt mij een evidente typefout van Basia. Goed om te horen dat de opera van Manfred Gurlitt ook aan de beurt komt.
In de stad van Büchner (Darmstadt) zag ik ter gelegenheid van 200 jaar Büchner (1813-2013) op een avond beide Wozzecks in goede uitvoeringen. (Voor de geïnteresseerden hierbij een link naar een recensie in de FAZ: “Der Doppelschlag überzeugt auf ganzer Linie.” http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/wozzeck-in-darmstadt-zwei-mordsmusiken-fuer-georg-buechner-12637870.html
Ik ben benieuwd naar de bevindingen van Basia omtrent de opera van Gurlitt. Ik vind de muziek van Gurlitt ook zeer de moeite waard.
Ik ben nog steeds heel content met mijn Wozzeck (en Lulu) die mij destijds, voor wie Bergs muziek tot dan toe wat al te weerbarstig was, over mijn drempel heeft geholpen: de DG-opname met Böhm. En wel louter vanwege de namen op de `hoes` (een pláátje trouwens) van mijn idolen Fischer-Dieskau, Wunderlich, Lear. Ik wil maar zeggen: Wat Liefde Vermag! (Ook nu weer krijg ik het moeilijk als ik de naam van mijn afgod Currentzis ontwaar op de BelAir dvd die Basia na luttele minuten al voor gezien hield…)
Fijn dat u er weer bent, mevrouw Jaworski!
Vraag aan de redactie: mag mevrouw Jaworski de gemiste Prins Igor van vorige maand inhalen? Nu velen de opera in de veel besproken uitvoering van de Nationale Opera gezien hebben, is het voor wie graag deze opera nog eens wil beluisteren en bekijken juist zeer interessant om mevrouw Jaworski als gids te hebben. Het zou fijn zijn als dat kan.
Over Wozzeck: Ik verheug me erg op de nieuwe Wozzeck, maar ook met enige vrees. Ik herinner me als de dag van gisteren de premiere van het stuk in de enscenering van Willy Decker en met Hartmut Haenchen in de bak (en en fenomenale John Bröcheler en bij de reprise Franz Grundhebber). Ik kende de opera helemaal niet en het stuk sloeg in als een bom. Ik heb die productie vaak gezien en de muziek is sindsdien voor mij sterk verbonden met die enscenering.
En sorry Basia, ook van mijnentwege, blij dat je terug bent “après de si longs jours, après de si longs mois…”
Wat Tony Blankenheim betreft (dvd Hamburg 1970): hij zong ook Wozzeck
bij de Nederlandse Opera, met het Brabants Orkest o.l.v. André Vandernoot, ongeveer 1967.
Mijn eerste Wozzeck was de DGG onder Böhm en dat vind ik wat orkest betreft nog steeds de mooiste (en inderdaad, prachtige hoes). Veel van de bijna romantische interpretatie van Böhm vind je terug in de live opname uit Wenen (1955) met de jonge Walter Berry en de weergaloze en ontroerende Christel Goltz, maar natuurlijke niet de details in het orkest, al is de klank heel redelijk. Ik ben inderdaad ook een beetje uitgeluisterd op de Marie van Hildegard Behrens en ik vind haar acteren ook melodramatisch, heel erg ‘silent movie’. Ik heb nog steeds goede herinneringen aan de productie van DNO jaren geleden met John Bröcheler en al de ‘huisjes’ in het decord.
Over Hildegard Behrens blijven de meningen dus verdeeld…
Ik heb goede herinneringen aan de Wozzeck van ‘onze’ José van Dam (o, zo menselijk!) destijds in de Munt in de mooie (op enkele details na) regie van Hans Neugebauer. Sommigen zeiden toen dat zijn stem te ‘mooi’ was voor de rol maar dat is onzin…
@Stefan Caprasse: aan deze oorspronkelijk Keulse productie (Neugebauer, 1975) bewaar ook ik de beste herinneringen. Opera Forum bracht deze Wozzeck (de witte, extreem perspectivische toneelbeelden van Freyer!) in 1993. Het Forum-orkest olv Gabriele Bellini speelde fantastisch en de als altijd schitterende Henk Smit speelde, zoals ook bij `jullie` José van Dam het geval zal zijn geweest, Stefan, zijn naturelle zelf. Ook toen ontbrak het wel eens aan coördinatie maar je hoorde mij niet klagen dat DNO het jaar daarop met de al even iconische Deckerproductie kwam.
PS
Toch nog even een relativering bij die Neugebauer/ Freyer- productie. Bij dat toneel vol overbodige, zelfs hinderlijke konijnen trek ik Partij voor de Dieren.
Nederland was er vrij vlot bij met de première van Wozzeck. Op 7 oktober, 1930 vond deze plaats in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Het betrof hier een voorstelling van het Stadttheater, Aachen en werd mogelijk gemaakt door de Wagnervereeniging. De hoofdrol werd gezongen door Richard Bitterauf die in 1934 deze rol ook zong in de Britse première (concertant) in de Queen’s Hall o.l.v. Adrian Boult. Op 27 januari, 1931 was het gezelschap uit Aken opnieuw te gast in Rotterdam. De rol van Andres werd gezongen door de later wereldberoemd geworden Ludwig Suthaus. In juli, 1960 gaf de Bayerische Staatsoper, München gastvoorstellingen in de Stadsschouwburg in Amsterdam van Wozzeck en Capriccio in het kader van Het Holland Festival. Wozzeck werd gedirigeerd door Ferenc Fricsay en de regie was in handen van de toen beroemde regisseur Rudolf Hartmann. Capriccio werd gedirigeerd door Karl Böhm en de solisten waren o.a. Lisa della Casa, Hermann Prey en Erika Köth. In het seizoen 1965-1966 voerde De Nederlandse Operastichting Wozzeck uit met de hierboven al genoemde Toni Blankenheim.In het seizoen 1968-1969 werd deze Wozzeck hernomen en weer met Toni Blankenheim en de bekende Fritz Uhl als Tamboermajoor. In het seizoen 1970-1971 voerde Opera Forum Wozzeck uit met Günter Gützlaff in de titelrol en o.l.v. Gustav Füllebron. In het seizoen 1973-1974 voerde De Nederlandse Operastichting deze opera weer uit met de voortreffelijke Jan Derksen in de hoofdrol en Jan Blinkhof als Tamboermajoor o.l.v. Michael Gielen, een expert in dit repertoire.Er schijnt een CD opname van te zijn. In het seizoen 1982-1983 volgde een nieuwe productie van Wozzeck door de Operastichting met Bodo Brinkmann en in de regie van de invloedrijke regisseur Götz Friedrich. Zijn vrouw, Karan Armstrong zong Marie. In 1993 werd Wozzeck weer door Opera Forum uitgevoerd met de hierboven al geroemde witte toneelbeelden en met de onvergetelijke Henk Smit in de titelrol. In 1993-1994 voerde De Nederlandse Opera de befaamde Willy Decker productie van deze opera uit met John Bröcheler.
Dank je Rudolph voor dit interessante historische overzicht.
Geen dank, Maarten-Jan. Op 6 oktober, 1930 hield Willem Pijper op uitnodiging van de Wagnervereeniging een lezing over Wozzeck in Het Stedelijk Museum in Amsterdam ter voorbereiding op de voorstelling van het gezelschap uit Aken.De Telegraaf publiceerde deze lezing en hij is ook terug te vinden in “Het Papieren Gevaar: Verzamelde Geschriften” van Willem Pijper. Zoals te verwachten van deze componist heeft hij een geheel eigen kijk op het werk.
@Kersten: Nog over die Neugebauer-produktie: dat toneel met de konijnen vond ik best poetisch (de manier waarop ze naar de ondergaande zon toekruipen…)OK, dierenrechten… maar het lijkt me niet dat ze daar zo veel last van hadden…wie weet zijn er wel een paar in een stoofpot met pruimen beland, maar ja…
Die toilet waar de Hauptmann voortdurend op gaat zitten vond ik dan weer eerder belachelijk…
Sterk symbool ook hoe het bloedspoor van Marie een kruis vormde met dat van Wozzeck: het gemeenschappelijke offer…
@Rudolp Duppen.
Ter aanvulling: Er is inderdaad een CD opname van Wozzeck met Jan Derksen.
Deze uit hoogtepunten bestaande opname is terug te vinden in de verzamelbox “Un giubileo inmaginario, Jan Derksen 80”
Jan Derksen leverde hier een prestatie van wereldformaat.
Bedankt Han Vis voor de aanvulling.