Manfred Gurlitt en zijn vergeten Wozzeck
De Nationale Opera speelde de afgelopen weken Alban Bergs veelgeprezen opera Wozzeck. Maar wist u dat er nog een Wozzeck bestaat? De opera zag een paar maanden na Bergs werk het levenslicht, maar kwam de decennia daarna nooit uit diens schaduw. Basia Jaworski licht het werk toe.
De willekeur van de muziekgeschiedenis kan soms behoorlijk verwarrend zijn. Waarom is de ene componist beroemd geworden en de andere niet? Dat dat niet altijd op een objectief waardeoordeel is gebaseerd, weten we maar al te goed, daarvoor zijn er te veel werkelijk goede componisten van onze podia verdwenen.
Waarom wordt bijvoorbeeld Wozzeck van Alban Berg zo vaak uitgevoerd en opgenomen, maar heeft bijna niemand van Wozzeck van Manfred Gurlitt gehoord? Beide opera’s, met als basis het onvoltooide toneelstuk van Büchner, zijn kort achter elkaar in première gegaan. Die van Berg in december 1925 in Berlijn en die van Gurlitt in april 1926 in Bremen. Meesterwerk versus vakwerk, roept u? Niet helemaal. Aan de muziek van Gurlitt mankeert helemaal niets. Beide componisten hanteren een nieuwe muzikale taal en zijn – ieder op hun eigen manier – vooruitstrevend.
De immense populariteit die de opera van Berg vanaf de eerste dag genoot, heeft er uiteraard toe bijgedragen dat het werk van Gurlitt uit het zicht verdween. Maar: zou het alleen daaraan liggen of zit het ingewikkelder in elkaar?
Tokyo
Manfred Gurlitts biografie roept veel vraagtekens op. Hij werd in 1890 geboren als zoon van de prominente Berlijnse kunsthandelaar Fritz Gurlitt en zijn vrouw Annarella, maar hij beweerde zelf dat zijn echte vader Fritz Waldecker was, jarenlang de minnaar (en na de dood van zijn vader echtgenoot) van zijn moeder.
Of de verdachte afkomst van zijn vader (volgens de nazi’s had hij Joods bloed) hier iets mee te maken had, weten we niet, maar uitgesloten is het zeer zeker niet. Zeker omdat de jonge Manfred een groot aanhanger was van het naziregime. Al in 1933 meldde hij zich als lid van de partij aan.
Het hielp hem uiteindelijk niet. In 1937 werd hij uit de partij gezet en van al zijn posities ontslagen, waarna hij naar Tokyo vluchtte. Onder druk van de Duitsers moest hij in 1942 zijn docentschap aan het conservatorium neerleggen, maar echt vervolgd werd hij niet. Wat er tussen 1933 en 1937 gebeurde, blijft een mysterie.
In 1953 richtte Gurlitt in Tokyo zijn eigen operagezelschap op, Gurlitt Opera Company. Hij keerde nooit naar Duitsland terug. In 1972 stierf hij in Tokyo.
Eigen wanen
Het valt niet mee om de opera van Berg met die van Gurlitt te vergelijken; de spreekwoordelijke appels en peren zijn er niets bij. Neem alleen al het uitgangspunt: Büchners toneelstuk. Voor zijn opera maakte Gurlitt een selectie van achttien scènes, twee meer dan Berg. Daar voegde hij nog een orkestrale epiloog aan toe, ‘Klage um Wozzeck’, met aan het einde het backstage gezongen koorstuk ‘Wir arme Leut’.
Gurlitts Wozzeck wordt veel minder gepest dan Bergs Wozzeck, hij is meer slachtoffer van zijn eigen wanen. Zeer duidelijk wordt dat in de – door Berg overgeslagen – scène met de imaginaire toekomstvoorspellingen.
Anders dan Berg componeerde Gurlitt geen interludes tussen de scènes. Zijn opera is kamermuzikaler en intiemer, en ook theatraler en minder atonaal. Zeg maar meer Weill en minder Schönberg. De zeer laatromantisch aandoende moordscène zou zelfs in een veristische opera niet misstaan.
Gerd Albrecht
Het is pas sinds de jaren negentig van de vorige eeuw dat Gurlitts Wozzeck aan een voorzichtige comeback is begonnen. In 2016, na negentig jaar afwezigheid, keerde de opera terug naar Bremen, de stad waar hij zijn première beleefde. Er waren ook uitvoeringen in Bremenhaven en Berlijn en in 2013 durfde Darmstadt het aan om beide Wozzecks op dezelfde avond te programmeren.
De door mij beluisterde opname werd in 1995 gemaakt door de Duitse firma Capriccio. Gerd Albrecht – een dirigent met een hart voor alles wat ooit ‘Entartet’ is verklaard en de grootste voorvechter van de muziek uit het interbellum – leidt het voortreffelijk spelende Deutsches Symphonieorchester Berlin.
De hoofdrollen worden indrukwekkend vertolkt door Roland Hermann (Wozzeck) en Celina Lindsley (Marie). Anders dan bij Berg wordt de Hauptmann hier gezongen door een stevige bas-bariton (Anton Scharinger op zijn best), waardoor de rol minder karikaturaal klinkt. De bariton Jörg Gottschick is een zeer macho Tambourmajor (Capriccio 60052-1).
Wat vond Alban Berg van de ‘andere Wozzeck‘? In een brief aan Erich Kleiber schreef hij: “I am objective enough to be able to say that it’s not bad or unoriginal—but I’m also objective enough to see that the broth in the kettle of this opera, that is, in the orchestra, is too watered down, even for ‘poor folks'” (Christoph Hailey: Alban Berg and His World).
De auteur
17Reacties
Zeer interessante beschrijving. Moet ik toch eens dringend vinden, kopen en beluisteren! Op youtube heb ik er al eens een paar stukjes (oa de moordscene) van beluisterd.
Er zijn zo nog werken op zelfde thema’s die niet uit de schaduw van klassiekers raken:
Zo bv de Boheme van Leoncavallo tov die van Puccini
Of Cavaleria Rusticana van Monleone tov die van Mascagni
Of Salomé van Mariotte (ook op de tekst van Oscar Wilde!) tov die van Strauss.
Of ‘Sir John in love’ van Vaughan-Williams (prachtig werk!) tov Falstaff van Verdi
Terwijl er dan wel twee Manon’s naast elkaar populair kunnen zijn (en ik spreek niet van die van Auber, die heb ik in Luik gezien en vind het echt geen sterk werk…)
Maar sorry, nu ben ik wel ver aan ’t afdwalen…
Ik verwijl graag bij uw afdwalen, Stefan.
Mooi lijstje!
Mag ik toevoegen?
Wagner, Der Fliegende Holländer / Dietsch, Le Vaisseau Fantôme
Over Le Vaisseau Fantôme van Dietsch en Cavalleria Rusticana van Monleone heb ik ooit geschreven, ook voor Place de l’Opera
Juist! Heel interessant de opname van beide ‘Vaisseau’s’ onder Minkowski!
@Kersten & Jan: Bedankt voor de appreciatie.
@Basia: Kunt U misschien eens zeggen onder welke tittel U geschreven hebt over de Cavalleria van Monleone ? Ik kan het niet vinden…
Oei. Ik zie nu pas, dat Monleone in mijn discografie op PdlO is gesneuveld (zelf gedaan, hoor, anders werd het te lang).
Het staat wel op mijn blog in deel 1 van een serie artikelen over verismo.
Excuses voor de zelfreclame
https://basiaconfuoco.wordpress.com/2016/12/10/is-verismo-dood-deel-1-cavalleria-rusticana/
Heb dat nu gelezen. Interessant. Die MYTO opname van de Cavalleria van Monleone met Lisa Houben heb ik destijds in Duitsland ergens (het zou in Leipzig kunnen geweest zijn) gekocht. Ik had daarvoor eens op de radio rechtstreeks (vanuit???) op één avond de twee Cavalleria’s gehoord en daardoor het bestaan van de Monleone-versie geleerd. Ik vind het trouwens een mooi werk en zit er regelmatig melodieen van te neurieen (ik heb nogal een groot neurie-repertoire tot plezier(?) van mijn collega’s.
Het werk is een stuk korter dan Mascagni, voornamelijk omdat Monleone het verhaal bijna in één trek laat doorlopen; de koorstukken zijn veel korter, er is geen processie-scene en geen intermezzo. Heel mooi is bv de “verraad-scene” van Santuzza en Alfio, begeleid door het kerkkoor.
De ganse opera is trouwens te beluisteren op youtube.
Ik wist ook van het bestaan van ‘Il mistero’ van Monleone (en van die MYTO opname, die ik echter nog niet kon vinden) maar ik wist niet dat het op dezelfde muziek geschreven was als Cavalleria. Ook interessant om weten dus…
Tenslotte: U schrijft dat er 3 Cavalleria’s bestaan (naast Mascagni en Monleone dus ‘Mala Pasqua’ van Gastaldon). Ik meen ergens (AVANT-SCENE?) gelezen te hebben dat er nog een 4de bestaat. Dat moet ik eens opzoeken…
Ik weet dat we nu ver van Gurlitt zijn, maar dit kwam nu ter sprake en over Gurlitt kan ik momenteel niet meer zeggen. Misschien iemand anders?
Om toch nog eventjes door te zeuren over het onderwerp (ik kan het niet laten…): Op Wikipedia (engelse versie) beweert men dat de muziek van de Cavalleria van Monleone werd herbruikt in een nieuw libretto genaamd… ‘Il giostra dei falchi’.
Bent U zeker dat ‘Il mistero’ geen COMPLEET (tekst EN muziek) ander werk is?
Wat een mooie blog, en wat maakt u er veel werk van! Helaas pakt mijn oude browser de geluidsfragmenten niet op. En bevestigen van de aanvraag voor e-mails over Basia con Fuoco lukte ook niet. Misschien kan het op deze manier. Het e-mailnummer staat ingevuld.
Dit is inderdaad een hele mooie blog al vliegen er naast de bloemen soms ook wel bloembakken door de lucht. Maar ik heb -eindelijk- ingezien met welke mensen en op welke -interessante- onderwerpen ik best kan ingaan en welke -oeverloze en vaak overcynische- debatten ik in de toekomst best zo ver mogelijk kan mijden. Ma non piu. Punto…e a capo. Gurlitt dus en Monleone…
Zeker, mijnheer Caprasse, u heeft groot gelijk! maar ik had het over de blog van Basia Jaworski (Basia con fuoco).
Inderdaad, maar dat moest er even uit…
@Stefan: Gurlitts Wozzeck is voor 12,99 te koop bij JPC.
@Maarten-Jan: Heu sorry… wat is JPC?
Dat is een degelijk Duits internetbedrijf. De afkorting staat voor Jazz, Pop, Klassik. Om de zoveel weken is er een portovrije verzending. Aanbevolen!
Classic dus.