Het hoge woord is eruit en het luidt: Thijl. Na de spraakmakende productie Rheingold op de Rijn van vier jaar geleden komt het jubilerende Utrechtsch Studenten Concert opnieuw met een bijzondere opera. Vanmiddag werden de eerste fragmenten van Jan van Gilses opera Thijl, over de figuur Thijl Uilenspiegel, aan het publiek gepresenteerd.

In 2018 bestaat het Utrechtsch Studenten Concert (USC) 195 jaar en net als vijf jaar geleden wordt dat lustrum gevierd met een bijzonder operaproject. Rheingold op de Rijn, letterlijk in het ruim van een rijnaak, was het grote operanieuws van de zomer van 2013. Met veel ondernemerszin en bravoure bracht het studentenorkest het eerste deel van Wagners Ring des Nibelungen in een schip, dat afmeerde in steden in Duitsland en Nederland.

Vanmiddag, tijdens de Culturele Zondag in Utrecht, werden voor het eerst enkele fragmenten uit de opera Thijl gespeeld en gezongen voor publiek. Een klein ensemble uit het USC, met als solisten Anthony Heidweiller en Irene Hoogveld, zat aan de gracht, voor de werfkelder bij de Geertebrug. Het geheim van een jaar voorbereiden kon eindelijk de wereld in met dit optreden, en met de lancering van de website en de Facebook-pagina.

Het zal de mensen die traag in een bootje of op een waterfiets voorbijvoeren wellicht ontgaan zijn, maar ze maakten een gedenkwaardig moment mee. “Voor het eerst sinds 37 jaar klinkt deze muziek en u bent daar getuige van. Dat ik er niettemin doorheen praat, komt omdat er in de opera een verteller is”, aldus presentator Jaap van Hellenberg Hubar. Hij is met een team van medeorkestleden verantwoordelijk voor de organisatie van Thijl 2018.

“We hebben op 15 augustus 2016 besloten, na veel onderzoek, dat we Thijl wilden brengen”, vertelt Van Hellenberg Hubar na afloop van de eerste van twee presentaties aan een Utrechtse werf. “Er is lang onderzoek gedaan, want er viel uit heel veel te kiezen. Uiteindelijk bleek Thijl van Jan van Gilse het verhaal te hebben dat wij op dit moment willen vertellen.” Jaap kwam zelf met de suggestie. Hij kende de treurmuziek bij de dood van Thijl, die weleens is uitgevoerd. “Achter die muziek bleek een hele opera te zitten.”

“Het materiaal wordt omgezet naar leesbare noten”

Sinds de voltooiing door componist Jan van Gilse in november 1940, werd de “grootste opera in het Nederlands taalgebied” zelden uitgevoerd. Bijna veertig jaar geleden was er een eerste en tot nu toe laatste complete uitvoering, in een enscenering door de Nederlandse Operastichting tijdens het Holland Festival. “Vandaag is een bijzondere dag”, memoreert Jaap. “Het was op 5 juni, dus precies 37 jaar geleden, dat die productie in première ging in Amsterdam.”

Simpelweg de partituren bestellen voor orkest en solisten is er niet bij. Jaap: “We hadden de radio-opname, er was een klavieruittreksel en er bestaat een handschrift. Met dat archiefmateriaal van Donemus zijn we aan de slag gegaan. Door een team van 45 vrijwilligers uit het orkest wordt het omgezet naar leesbare noten. Als het werk voltooid is, komt er een eerste complete uitgave en gaan we de muziek opnemen.”

Hij typeert de muziek van Van Gilse als laatromantisch. Een vergelijking met Strauss en Humperdinck wordt weleens gemaakt. “Van Gilse heeft lessen gevolgd bij Humperdinck in Berlijn. Toch heeft zijn muziek een eigen geluid. Hij heeft zijn eigen muzikale taal ontwikkeld. In het vroege werk hoor je Mahler en Strauss, maar later ontwikkelde hij, zoals voor Thijl, een specifieke stijl.”

“Het zijn de gekken die de wereld leiden”

Bariton Anthony Heidweiller is gecast voor de titelrol van Thijl Uilenspiegel. Het is de derde maal dat hij aan een productie van het USC meewerkt, na Alberich in Das Rheingold en vorig jaar Wozzeck. “Het is een bijzondere rol in een bijzonder werk”, zegt de zanger. “Net als Wozzeck en Alberich zoekt Thijl naar eerlijkheid en waarachtigheid. Ze stellen vragen: waar gaan we heen? Thijl is extrovert, hij is de nar. Wozzeck is veel zwaarder en Alberich zit daartussenin.”

“Die eerst zin – ‘Ha, heb ik niet de narrenkap op. Het zijn de gekken die de wereld leiden’ – hoe actueel is die tekst nu”, zegt Heidweiller. “Het zijn de gekken die de wereld leiden.” Hij herhaalt de woorden nog eens om ze te laten doordringen. “Thijl is de metafoor voor wat we in deze tijd kapotmaken: het spontane, het opene, de eerlijkheid. Thijl zegt het, maar op een lichte manier en zo dat je er wel naar wilt luisteren.”

“Ik heb als eerste ja gezegd tegen het karakter; dat moet de diepte ingaan. Ik ga het podium op met de gedachte: ik móet dit verhaal vertellen.” Hij wijst op Jaap, die het initiatief nam voor deze productie en die vond dat Heidweiller, nog onbekend met de vocale uitdagingen van zijn rol, de partij van Thijl moest en ook kon zingen. “Zijn vasthoudendheid is bijzonder, daar heb ik ook ja tegen gezegd. Jaap is ook een Thijl. Iemand die zegt: we moeten dit brengen.”

Nogal wat solisten uit Rheingold keren terug in de cast van Thijl. Onder anderen Pierre Mak, Marcel Reijans en Wilke te Brummelstroete. “Als ik ze weleens tegenkom, zijn ze nog altijd enthousiast over die ervaring op het schip”, vertelt Heidweiller. “Het werken op die boot gaf een soort familieband. We voelden samen een urgentie om het podium op te gaan en dat ging veel verder dan de vraag: ga ik die noten wel mooi zingen. Dat is leuk, maar ik wil meer dan dat.”

“We slaan ons geuzenkamp ergens op”

Voor zijn opera baseerde Jan van Gilse zich op de figuur van Thijl Uilenspiegel uit het boek van Charles De Coster. Die veranderde het karakter uit de volksverhalen in een Vlaamse vrijheidsstrijder die aan de zijde van de geuzen tegen de Spaanse overheersing vecht. Hij wordt bijgestaan door zijn goedmoedige dikke vriend Lamme Goedzak en zijn vriendin Nele.

De voorstellingen in de zomer van 2018 krijgen die sfeer van de Tachtigjarige Oorlog en de geuzen. “We gaan ons geuzenkamp ergens opslaan, in een omgeving die te maken heeft met de opera, zoals dat ook met Rheingold gebeurde”, zegt Van Hellenberg Hubar. “In de komende maanden wordt die locatie bekendgemaakt.”

Zie voor meer informatie de website van Thijl 2018 en de Facebook-pagina.