Schrijf je bijna veertig opera’s, word je vooral herinnerd vanwege een film, ruim 150 jaar na je dood gemaakt. Antonio Salieri’s rol in de muziekgeschiedenis is ondergewaardeerd. Opera Nijetrijne zet zijn oeuvre binnenkort weer in de spotlights. Vooruitlopend daarop een portret in beeld. Met dank aan YouTube.

Antonio Salieri werd in 1750 geboren in Legnago. Zijn muzikale talent werd al vroeg ontdekt. Hij werd naar Venetië gestuurd om zich verder te ontwikkelen. Daar werd hij ontdekt door de Weense hofcomponist Florian Leopold Gassmann, die hem op zijn zestiende meenam naar Wenen en zijn leermeester werd.

In Wenen leerde Salieri tal van sleutelfiguren kennen. Niet alleen werd hij geïntroduceerd bij keizer Josef II, hij kwam ook in contact met de fameuze librettist Pietro Metastasio en componist Christoph Willibald Gluck. Met Gluck raakte hij goed bevriend. De opera’s van de Duitse componist waren voor hem een voorbeeld om na te volgen.

Salieri’s eerste opera, het komische werk Le donne letterate, ging in 1770 in première in het Burgtheater; de start van een glansrijke carrière. Een jaar later componeerde Salieri zijn eerste grote opera, Armida, en drie jaar later werd hij, slechts 24 jaar oud, benoemd in de functie van hofcomponist voor de Italiaanse opera. Hij volgde daarmee zijn leermeester Gassmann op, die overleden was.

Toen keizer Josef II vier jaar later het Weense muziekwezen reorganiseerde en meer Duitse werken eiste, kwam Salieri enigszins in de kou te staan. Hij werd echter gered toen hij in 1778 de inaugurele opera voor de Scala in Milaan mocht componeren, nadat kompaan Gluck het aanbod had afgeslagen. Voor deze bijzondere gelegenheid componeerde hij Europa riconosciuta.

In 2004 heropende de Scala zijn deuren na een grondige renovatie met hetzelfde werk van Salieri. Hieronder een fragment, met Desirée Rancatore en Giuseppe Sabbatini.

Sopraan Diana Damrau was eveneens van de partij in Milaan en greep een paar jaar later terug op het repertoire bij het maken van haar cd Arie di Bravura. Hieronder een fragment van de opnamesessie waarin Salieri op de lessenaars stond:

Salieri breidde zijn bezoek aan de Scala uit met een tour door Italië, maar keerde in 1780 weer terug naar Wenen. Bij terugkomst schreef hij onder meer zijn eerste Duitse werk: Der Rauchfangkehrer, een ‘musikalisches Lustspiel’. Hieronder de ouverture.

Hoewel Wenen vanaf dat moment zijn thuishonk was, bleef Salieri zich internationaal profileren. Zo vroeg Gluck hem in 1783/1784 om een operaklus in Parijs van hem over te nemen. Daaruit werd het Franse werk Les Danaïdes geboren, een groots succes. Op YouTube staat een volledige opname van het werk, met onder anderen Judith van Wanroij als Hypermnestre.

Eveneens voor Parijs componeerde Salieri de vijfakter Tarare, op een tekst van Pierre Beaumarchais. Ook dat werk was een hit bij publiek en critici en werd een jaar later in het Italiaans vertaald door Lorenzo Da Ponte om in Wenen uitgevoerd te worden. De Italiaanse variant, Axur, re d’Ormus, was Salieri’s grootste succes, naar verluidt populairder bij het Weense publiek dan Mozarts Don Giovanni.

Hieronder twee fragmenten uit de Franse versie van het werk, Tarare.

Salieri werd in 1788 benoemd tot hofkapelmeester in Wenen, een positie die hij maar liefst 36 jaar vervulde. Tegen het einde van de achttiende eeuw bereikten zijn status en zijn invloed het hoogtepunt. Allerlei musici van naam kwamen bij hem studeren, onder wie Beethoven, Schubert, Liszt, Hummel, Meyerbeer en Spohr.

In 1804 beëindigde Salieri met het Singspiel Die Neger zijn carrière als operacomponist. Hij componeerde echter nog veel religieuze muziek en bleef ook werken van collega’s dirigeren, zoals Die Schöpfung van Haydn en twee pianoconcerten van Beethoven.

Salieri schreef vanaf 1804 onder meer twee requiems. Hieronder een opname van het eerste requiem, uit 1804.

De relatie tussen Salieri en Mozart is in de loop van de geschiedenis enorm opgeblazen, gevoed door de meest wilde geruchten, en door kunstenaars als Poesjkin en Rimsky-Korsakov, die daar respectievelijk een toneelstuk en een opera op baseerden. Het hield de gemoederen tot ver in de twintigste eeuw bezig, toen Peter Shaffer er een nieuw toneelstuk aan wijdde, Amadeus, en Milos Forman daar een film van maakte.

De film doet niet echt recht aan Salieri’s talent en wekt in scènes als onderstaande de indruk dat er sprake was van grote jaloezie tussen beiden, iets wat niet met feiten gestaafd kan worden. Amuserend is het wel.

Het repertoire van Antonio Salieri blijft helaas een bescheiden plek innemen bij concertzalen en operahuizen. Opera Nijetrijne brengt vanaf 15 augustus een Nederlandse vertaling van Il mondo alla rovescia uit 1795, geschreven voor het Weense Burgtheater, maar andere Salieri-opera’s worden komende seizoenen, afgaand op Operabase.com, niet opgevoerd. Jammer, want de muziek is heerlijk. Luister maar naar Cecilia Bartoli in onderstaand fragment uit een documentaire over de maestro:

https://www.youtube.com/watch?v=jH-B7hKNGaQ