Het is een rariteit waar je de plusminus 200 kilometer naar Gelsenkirchen graag voor aflegt: Mathis der Maler van Paul Hindemith. De nieuwe productie van het Musiktheater im Revier is in veel opzichten indrukwekkend.

Mathis der Maler van Paul Hindemith (1895-1963) dateert uit 1935, maar kreeg direct een uitvoeringsverbod in Duitsland. Als gevolg daarvan is het tot op heden weinig courant gebleken. In een eerdere bijdrage ging ik hier al op in.

Tegen de achtergrond van de worsteling van de lutheranen om hun nog wankele geloofsbeweging te versterken ten koste van de Rooms-Katholieke Kerk en de boerenopstanden die zich als een olievlek over de Duitse vorstendommen verspreidden, speelt zich de artistieke crisis af waarmee de titelfiguur te kampen heeft. Kan Mathis als kunstenaar simpelweg volstaan met zijn roeping volgen, in zijn geval schilderen, of heeft hij hogere verplichtingen aan de maatschappij? Hierin spiegelt zich Hindemiths eigen dilemma: wat kan ik als componist doen in het aanschijn van een wereld vol geweld en onrecht? We schrijven immers de jaren direct na de ‘Machtergreifung’ door de nazi’s.

Regisseur Michael Schulz heeft gekozen voor een eigentijds toneelbeeld in termen van kleding en rekwisieten. Voor het overige volgt hij nauwgezet het libretto. De religieuze strijd spitst zich toe op de positie van aartsbisschop Albrecht van Mainz, de belangrijkste kerkvorst van Duitsland, keurvorst en plaatsvervanger van de paus ten noorden van de Alpen. Als men hem zou kunnen bewegen om zich aan te sluiten bij de lutheranen, zou naar alle waarschijnlijkheid heel het Duitse land hem volgen. Op Luthers aangeven biedt Albrechts geldschieter Riedinger hem zijn dochter Ursula als bruid aan. Haar trouwen zou zijn afvalligheid van Rome symboliseren, duidelijker dan enig decreet.

Los hiervan voltrekt zich de nederlaag van het boerenleger waarbij Mathis zich heeft aangesloten. Renate, de jonge dochter van opstandelingenleider Schwalb, neemt na diens dood de gewonde Mathis op sleeptouw. Hij heeft haar eerder aan zich verplicht door die twee te helpen toen ze op de vlucht waren voor de gevestigde orde.

Het werk bestaat uit een orkestrale inleiding gevolgd door zeven scènes, die elk een afzonderlijk verhaal vertellen. Het muzikaal idioom is niet erg modern voor zijn tijd. De opera ligt daardoor gemakkelijk in het oor.

Tijdens de inleiding werd een film vertoond waarin Mathis te zien was als bodypainter. De stellige indruk werd gewekt dat Ursula zijn model was. Het libretto spreekt in elk geval ook van een emotionele band tussen beiden, die maar niet tot een definitieve relatie wil leiden. Mathis moet zich bij Albrecht verantwoorden voor de hulp die hij de vluchtende boerenleider heeft gegeven en deze eist van hem dat hij zich bezighoudt met schilderen en zich niet mengt in andere zaken. Als tegendraadse reactie daarop vertrekt Mathis om zich bij de opstandelingen te voegen.

Bele Kumberger maakte veel indruk als het meisje Renate, dat door haar vader wordt meegesleept op zijn vlucht en later Mathis aan de hand neemt. Prachtig licht gezongen en overtuigend meisjesachtig vertolkt, ondanks de hoge moeilijkheidsgraad van haar rol.

Krachtig en zuiver, maar met een lichte rasp in de hoogte – iets te veel forcerend – klonken de bijdragen van Yamina Maamar als Mathis’ muze Ursula. Dat het orkest zo nu en dan op orkaankracht speelde, zal hier mede debet aan zijn geweest.

Een absoluut hoogtepunt – muzikaal, maar ook binnen de historische context – was de scène waarin Ursula zich als vrouw aanbiedt aan de kardinaal. Hij verwijt haar zich te laten gebruiken, zij verwijt hem een gebrek aan moed. Uiteindelijk geeft hij toe, maar niet op de wijze die de lutheranen hadden verwacht: hij legt zijn ambt neer en wordt kluizenaar. Zodoende kreeg Ursula het laatste woord, maar daar was niemand bij gebaat.

Boerenleider Schwalb kwam goed uit de verf in de persoon van Tobias Haaks, nogal ruig zingend, maar geheel in overeenstemming met zijn rol. Riedinger werd vertolkt door Luciano Batinic, een mooi optreden, goed gezongen en geacteerd.

Martin Homrich excelleerde als aartsbisschop Albrecht. Bij zijn eerste opkomst, in de tweede scène, vond ik hem nogal luidruchtig, maar dat had beslist ook met het orkest te maken. Plus het feit dat hij een roerig gezelschap naar zijn hand probeerde te zetten. In scène vijf was Homrich plotseling een lyrische tenor, alsof hij in één voorstelling zowel een gekwelde Strauss-tenor als een ontspannen Mozart-tenor wist neer te zetten. Grote stem, innemende man, mooi optreden.

De titelrol was in handen van bariton Urban Malmberg. Met zijn fysieke verschijning, geaccentueerd door een brilletje, wekte hij associaties op met Woody Allen, ook een artiest die zich niet altijd lijkt thuis te voelen in de wereld die hem omringt. Hij was overduidelijk niet op zijn plaats tussen de boerenopstandelingen, zoals een studeerkamergeleerde in de Spaanse burgeroorlog. En dat was natuurlijk een pluspunt in de context van het verhaal. Malmberg heeft een goede stem, maar kon daarmee nooit echt uit de schaduw van zijn tegenspelers treden. Indirect bevestigde dat het beeld van de kunstenaar die verloren gaat in het geweld van de wereld om hem heen.

De Neue Philharmonie Westfalen stond onder leiding van Rasmus Baumann. Het orkest speelde zeer goed, bij wijlen zelfs overweldigend, en dat zal exact zo Hindemiths wens zijn geweest. Niettemin was de balans tussen orkest en zangers hier en daar aan te veel spanning onderhevig. Mooie bijdrage ook van het koor van het Musiktheater im Revier, ingestudeerd door Alexander Eberle.

Een indrukwekkende voorstelling van een weinig gehoord werk. Voor liefhebbers genoeg reden om onmiddellijk een kaartje te bestellen. Er volgen nog drie voorstellingen.

Zie voor meer informatie de website van het Musiktheater im Revier.