De Oper Frankfurt herneemt dit seizoen Harry Kupfers productie van Iwan Sussanin, een opera van Michail Glinka. Geheel in lijn met de traditie van het regietheater is de handeling verplaatst naar de tijd van de Tweede Wereldoorlog, maar ondanks dat viel er afgelopen zaterdag veel te genieten.

De handeling van Iwan Sussanin gaat terug op een historische gebeurtenis: de verkiezing tot tsaar van Michael Romanov op 21 februari 1613, de eerste uit het geslacht dat tot de revolutie van 1917 over Rusland bleef heersen. Hiermee kwam een einde aan ‘De Tijd der Troebelen’, die door Moessorgski vereeuwigd werd in zijn opera Boris Godoenov.

Michail Glinka schreef met Iwan Sussanin de eerste grote Russische opera die repertoire heeft gehouden. Het werk ging op 9 december 1836 in Sint-Petersburg in première onder de titel Een leven voor de Tsaar, als eerbetoon aan Nicolaas I, die de voorstelling bijwoonde.

Het werk kreeg al gauw de status van ‘nationale opera’ en binnen de kortste keren openden alle grote theaters in Rusland er elk nieuw seizoen mee. Na de revolutie van 1917 was de opera begrijpelijkerwijs minder populair, maar het stuk kreeg een nieuw leven onder de oorspronkelijke titel Iwan Sussanin en met een aangepast, sterk nationalistisch slot.

Suïcidale missie

Het verhaal is heel eenvoudig. Poolse en Litouwse legereenheden proberen de troonsbestijging van Michael Romanov te verhinderen. Ze gaan op zoek naar de jongeman, die zich ergens in een klooster verstopt zou hebben.

In het dorpje Domnino in het district Kostroma valt een troep Poolse soldaten bij Iwan Sussanin binnen en ondervraagt hem in de hoop informatie over de verblijfplaats van de ongekroonde tsaar te krijgen. Sussanin biedt aan om hen erheen te leiden, maar brengt de Polen op een dwaalspoor, waardoor ze de nacht in de vrieskou moeten doorbrengen. Als Iwan de volgende ochtend toegeeft hen misleid te hebben, wordt hij door de Polen gedood. Alvorens aan zijn suïcidale missie te beginnen heeft Iwan echter zijn geadopteerde zoon Wanja vooruitgestuurd om de tsaar te waarschuwen, zodat hij tijding kan ontkomen. Hierdoor kan de kroning zoals gepland doorgang vinden.

Terzijde spelen Iwans dochter Antonida en haar verloofde Bogdan Sobinin een rol. En natuurlijk dorpelingen en andere groepen, aanleiding voor koren en dansnummers. In de Frankfurter productie is veel daarvan echter geschrapt, waardoor de eerste drie aktes in ongeveer 80 minuten konden worden gespeeld. De vierde akte werd vrijwel ongecoupeerd gebracht, vooral vanwege de grote scène waarin Iwan zijn missie en komende marteldood contempleert.

Naderende Duitsers

Het toneelbeeld wordt in de eerste en derde akte gedomineerd door een grote gebarsten klok, metafoor voor het verscheurde Rusland. De tweede akte speelt zich in Warschau af en laat een balzaal zien. In Kupfers benadering bevinden zich hier Duitse officieren die, naar blijkt voortijdig, de val van Moskou vieren. Een tank met daarop in rode letters ‘Berlin, Warszawa, Mockwa’ gekalkt wordt ter opluistering binnengereden.

Het is weer zo’n typisch voorbeeld van een halfbakken idee dat eigenlijk alleen maar voor verwarring zorgt. De akte wordt geopend met een Krakowiak, een karakteristiek Poolse dans, waarin een groep soldaten in Pools uniform te beleven is. De Duitse legeraanvoerder is gekleed in gala-uniform met witte jas en heeft veel weg van een Poolse koning. Als er een bericht wordt binnengebracht waaruit blijkt dat de inname van Moskou is mislukt, heerst korte tijd grote verwarring. Daarna probeert men de teleurstelling te overschreeuwen door Duits te gaan praten en zingen, inclusief ‘Sieg Heil’-geroep.

In de derde akte volgt Kupfer de postrevolutionaire benadering, dus geen tsaar die gered moet worden. In plaats daarvan wordt Sussanins aanstaande schoonzoon Sobinin tot partizanenleider gebombardeerd. Deze moet dringend gewaarschuwd worden voor de naderende Duitsers. Iwan offert zodoende zijn leven op voor de verloofde van zijn dochter, maar natuurlijk vooral voor het moederland. Door deze twist kwam het verhaal natuurlijk goed van pas in stalinistisch Rusland.

De in sneeuwpakken gestoken ‘Duitsers’ sporen geen moment met het beeld dat bestaat van Operatie Barbarossa. Ze zijn veel te vriendelijk en lopen te lamenteren als de nacht invalt en ze verdwaald zijn. Kupfer had zich de moeite van deze aanpassing kunnen besparen en bij de stalinistische versie kunnen blijven. Of nog beter: gewoon het oorspronkelijk stuk kunnen opvoeren.

Het lot van Rusland

Om het werk muzikaal te duiden, kan men zich voorstellen dat een ‘machtig hoopje’ van West-Europese componisten de handen ineen heeft geslagen. Denk aan Bellini, Rossini, Meyerbeer, Berlioz en Lortzing. Glinka’s eigen inbreng bestaat daarnaast vooral uit Russische kerkmuziek, koorzang, traditionele liederen en declamatie op muziek. Zo klinkt Antonida’s aria in de eerste akte als je reinste Bellini, afgezien van de lang aangehouden openingsnoten. Goed gezongen door Kateryna Kasper.

De aria van Sobinin, een uitstekende Anton Rositskiy, in de vierde akte doet sterk denken aan Arnold uit Guillaume Tell. Iwan Sussanin zingt in diezelfde akte over het lot van Rusland, hier duidelijk in de declamatorisch modulerende stijl die later zo veel Russische componisten zou beïnvloeden. Met name het prachtige ‘gebed’ van de intrigant Sjaklovity uit Chovansjtsjina kwam in mij op. Iwan was in zeer goede handen bij Dmitry Belosselskiy, een prachtige bas met een mooie uitstraling als acteur.

Wanja is een Hosenrolle en werd gezongen door Katharina Magiera. Haar moment komt eveneens in de vierde akte, als ze een grote aria zingt in de stijl van Meyerbeer. Prachtig gedaan.

Het Frankfurter Opern- und Museumsorchester stond onder leiding van Justin Brown. Mooi werk van koor en orkest. Ook al was er flink gesneden, er bleven nog ruim voldoende momenten voor de koorleden over om te excelleren.

Zie voor meer informatie over de productie de website van de Oper Frankfurt.