Met een nieuwe productie van Tannhäuser opende afgelopen week de Bayreuther Festspiele 2019. Peter Franken reisde af naar Wagners beroemde Festspielhaus en doet in twee delen verslag. In deel één: het concept van regisseur Tobias Kratzer.

Tobias Kratzer neemt afstand van de tegenstelling tussen zinnelijke en hoofse liefde, waarop het libretto van Tannhäuser gebaseerd is. Hij stelt dat dit ‘probleem’ halverwege de negentiende eeuw al sneeuw van eergisteren was en nauwelijks belangstelling kon wekken. Net als bij het lezen van een sleutelroman gaat Kratzer op zoek naar Wagners werkelijke bedoelingen met de door hemzelf geschreven tekst.

Tannhäuser ontstond in de tijd dat Wagner zich een plaats probeerde te verwerven in de hogere kunstkringen, met een aanstelling als ‘Hofkapellmeister’ in Dresden als voorlopig hoogtepunt in zijn carrière. Tezelfdertijd ontwikkelde hij revolutionaire sympathieën, die openlijk tot uiting kwamen in zijn deelname aan de revolutie van 1849. Uit die tijd stamt zijn leus: “Frei im Wollen, frei im Thun, frei im Geniessen.”

Kratzer heeft dit tot kernpunt van zijn enscenering gemaakt. In zijn lezing is Tannhäuser een zanger die de beklemmende wereld van de hoge kunst ontvlucht en als vrije vogel de wijde wereld intrekt. Lang duurt dat niet, want hij is kennelijk al gauw ‘opgeraapt’ door een performance artist van het type Marina Abramovic, hier getoond als ‘anarcho Braut’ in een Citroën-busje van hetzelfde type als waarmee haar beroemde voorganger een halve eeuw geleden door de wereld reisde.

In deze Venusmobiel bevinden zich nog twee randfiguren: een dwerg die Oskar heet en een ‘Blechtrommel’ bij zich heeft en een zwarte performer in travestie genaamd Le gateau chocolat. Tannhäuser heeft zich een clownskostuum aangemeten, omdat hij onderweg ook een rol speelt in de ‘roadact’. Daarmee wordt tevens getoond dat hij een gespleten personage is. Zijn drie kompanen zijn echte punkartiesten, terwijl hij wel meedoet, maar ook elk moment kan terugkeren naar zijn oude wereld. Dat wordt duidelijk als later blijkt dat in zijn plunjezak het piano-uittreksel van Tannhäuser verstopt zit.

Het viertal verspreidt Wagners anarchistische evangelie door overal posters aan te plakken met bovengenoemde leus. Uiteindelijk wordt er zelfs eentje opgehangen aan het balkon van het Festspielhaus. Het keerpunt komt voor Tannhäuser als een routineactie – het stelen van benzine en zonder betalen wegrijden bij een hamburgertent – een fatale afloop krijgt. Een bewaker die de bestelbus tot stoppen wil dwingen, wordt zonder pardon door Venus overreden en voor dood achtergelaten. De clown Tannhäuser lopen de tranen over de wangen en op dat moment zingt hij zijn openingsfrase: “Zu viel, zu viel.” Dit is niet het leven waarvoor hij zijn carrière heeft opgegeven. Het is wellicht toch een verkeerde keuze geweest.

Afslag Bayreuth

Tijdens de ouverture en het korte bacchanaal – gespeeld wordt de Dresdner Fassung – maakt de toeschouwer kennis met het viertal, dat in een video wordt getoond. Venus is gekleed in een zwarte bodystocking met glitters en oogt enigszins als Debbie Harry (Blondie). Haar afkeer van de burgerlijke samenleving is echt, zozeer zelfs dat de levens van mensen uit die andere wereld nauwelijks tellen.

Dat Tannhäuser bij haar weg wil, kan Venus niet begrijpen en naar blijkt ook niet accepteren. Hij wordt bij de afslag Bayreuth op de Autobahn uit de bestelbus gegooid en door een op de fiets passerend meisje (Ein junger Hirt) naar het Festspielhaus gebracht. Daar treft hij zijn vroegere vakbroeders, gedeeltelijk reeds in kostuum en getooid met medewerkerspasjes.

Tijdens het welkomstritueel komt Elisabeth aangelopen. Ze maakt oogcontact met Tannhäuser en als hij op haar toeloopt, geeft ze hem een draai om zijn oren. Het is duidelijk dat die twee vroeger een stel waren en zij nog steeds kwaad is omdat hij met de noorderzon vertrok. Later krijgt de kijker op video de littekens op haar pols te zien, duidelijk het gevolg van een eerdere zelfmoordpoging. De liefde voor Tannhäuser zit diep bij Elisabeth en iedereen mag dat weten.

Het gebruik van videobeelden is één van de stijlfiguren van het postdramatisch regietheater. Deconstructie en het buiten de geaccepteerde context plaatsen van de handeling is een tweede. Slapstick komt natuurlijk ook aan bod, met name in de tweede akte, als Venus met haar kompanen halverwege de zangwedstrijd het Festspielhaus binnendringt en zich vermomd als Edelknabe in de handeling mengt. Met Oskar en Le gateau erbij krijgt het geheel iets van A Night at the Opera van de Marx Brothers.

Heiligschennis

Religie als onderhuids dwangmiddel heeft in deze Tannhäuser plaatsgemaakt voor de sacralisering van de hogere kunstuiting. De pelgrims gaan niet naar Rome, maar worden getoond als een groep keurig geklede bezoekers die de Heilige Heuvel gaan bezoeken voor de viering van een Wagnervoorstelling. Als Tannhäuser aan het einde van de derde akte uit frustratie het piano-uittreksel van de opera verscheurt, reageert Wolfram daarop als ware het je reinste heiligschennis.

Van verlossing is geen sprake in deze benadering. Tannhäuser gaat niet naar Rome, maar verdwijnt in het gevang. Als hij niet terugkeert met de ‘pelgrims’, geeft Elisabeth de moed op. Wolfram ziet zijn kans schoon en kleedt zich in Tannhäusers clownsjas en zet diens pruik op. Dat beetje illusie is voor Elisabeth genoeg om toe te laten dat hij seks met haar heeft, in het wrak van de achtergelaten Venusmobiel. Wolfram moet wel die pruik op houden, anders is het niet echt. Daarna snijdt Elisabeth zich de polsen door.

Het enige dat ze van het leven verwachtte, was een gelukkig leven met de man van haar keuze, een collega-zanger. Voor hem rest evenmin veel om voor te leven. In een afsluitend videobeeld zien we Tannhäuser met Elisabeth in het bestelbusje de ondergaande zon tegemoet rijden. Had hij maar met haar de wereld in kunnen trekken in plaats van met Venus, dat had voor beiden zo mooi kunnen zijn.

Lees meer over de nieuwe Tannhäuser in deel twee van deze recensie.

Tannhäuser is nog tot en met 25 augustus te zien. Zie voor meer informatie de website van de Bayreuther Festspiele.