Boventitelaar is niet bepaald de meest dankbare job in het operabedrijf. Jurjen Stekelenburg doet het echter al sinds eind 1994. En met grote gedrevenheid. Want hoe onderschat het ook is, het belang van goede boventitels is groot. ,,Het publiek beleeft opera intenser.”

Met een studie technische natuurkunde heeft Stekelenburg niet de meest voor de hand liggende achtergrond voor een baan in het operaleven. Tijdens zijn studie merkte hij echter al snel dat zijn hart in de muziek ligt en niet in de natuurkunde.

Toen hij eind 1994 van iemand hoorde dat de Nationale Reisopera met boventiteling wilde beginnen, was hij er dan ook snel bij. In eerste instantie werd zijn sollicitatie niets, maar toen de boventitelaar die aangenomen was niet op kwam dagen, werd Stekelenburg alsnog ingeschakeld.

Inmiddels is Stekelenburg vaste boventitelaar bij de Reisopera. En hij werkt vanuit zijn bedrijf CommuniCanto ook voor instanties als het Nederlands Philharmonisch Orkest, het Concertgebouw en de NPS (met bijvoorbeeld de ZaterdagMatinee).

Je doet dit werk nu al zo’n vijftien jaar. Is het een ondankbare taak?
,,Aan de ene kant wel. Heel veel mensen zeggen: je hebt toch al een vertaling? Maar een boventiteling is niet zomaar een vertaling, het kost je soms twee weken fulltime werk om van vertaling naar een boventiteling te komen. Aan de andere kant krijg ik mijn waardering wel. Als ik achter in de zaal de boventiteling heb bediend, draaien mensen zich wel eens om bij het applaus en klappen voor me.”

Vertaal je de libretti zelf?
,,In het begin niet, nu doe ik het soms. De ZaterdagMatinee van Guillaume Tell vorig seizoen heb ik bijvoorbeeld zelf vertaald, want daar was geen Nederlandse tekst van beschikbaar. Maar dat is wel ploeteren.”

‘In het beginstadium waren veel regisseurs er faliekant tegen’

Hoe maak je vervolgens van de vertaling een boventiteling?
,,Ik begin altijd met een grondig onderzoek. Ik luister de muziek, lees over het stuk, bekijk het klavieruittreksel. Vervolgens hak ik de tekst in mootjes, aan de hand van de ‘ademhaling’ in de muziek.

Aan de hand daarvan ga ik de vertaling bewerken. Soms neem ik stukken letterlijk over, soms laat ik delen weg. Van de recitatieven in Don Giovanni houd ik bijvoorbeeld maar 30 of 40 procent over.

Waar het om gaat, is dat je de essentie eruit haalt en daarbij respect bewaart voor het stuk, de regie en het drama. Een grap moet je bijvoorbeeld niet te vroeg weggeven en als er in het Italiaans naar een bepaald woord wordt toegewerkt, moet je dat ook in de boventiteling over proberen te brengen.”

Is in dat opzicht de ene opera moeilijker dan de andere?
,,Wagner zit natuurlijk vol alliteraties en breedsprakigheid, dat is lastig. Het gaat maar door en alles houdt verband met elkaar. Maar in Verdi-opera’s heb je vaak ensembles waarin drie of vier partijen door elkaar heen lopen. Of neem de finales van Mozart, daar heb je vreselijk veel tekst. Dan moet je telkens net die partij eruit pikken die er in de muziek uitspringt.”

Hoe denken regisseurs over de boventiteling?
,,In het beginstadium waren veel regisseurs er faliekant tegen. Het stond hun ‘meesterwerk’ in de weg. Nu is dat minder. Al zie ik heel wat regisseurs voorbijkomen die een regieconcept hebben dat wringt met de opera en dan zeggen dat de boventiteling niet goed is. Soms willen ze zelfs dat ik bepaalde regels aanpas.”

Klopt het ook niet een beetje dat de boventiteling de aandacht van het publiek afleidt?
,,Ja, dat is de prijs die je betaalt. Maar als je timing goed is en als je je zinnen zo helder en kort mogelijk maakt, kan het publiek instinctief aanvoelen wanneer het moet kijken. Aan een korte blik hebben ze dan genoeg.

Als je het goed doet, moet het organisch lopen, dan blijft het publiek de hele tijd op het puntje van zijn stoel zitten. De beleving van een opera wordt veel intenser door boventitels. Voorheen was die beleving voorbehouden aan de kenners, nu is het toegankelijk voor iedereen.”