Er bestaat een enorm opera-epos over oorlog en vrede van Sergej Prokofjev. Er is een geweldig oratorium over oorlog van Benjamin Britten. Er is een opera over de impact van oorlog van Nicholas Lens (Shell Shock) en er is een indrukwekkende soldatenmis van Bohuslav Martinù. Daar is nu de eenakter Hercules van Robert Zuidam bijgekomen, gebaseerd op de ervaringen van een soldaat, Bastiaan Everink.

Wat zou er van marinier Bastiaan Everink zijn geworden als hij niet was aangetast door het operavirus en geen operazanger was geworden? Die gedachte bekroop mij tijdens het luisteren naar ‘a soldier’s opera in one act’ getiteld Hercules, gebaseerd op het leven van Everink, die een viertal jaren beroepsmilitair was in het Korps Mariniers en onder meer deelnam aan de eerste Golfoorlog in 1991. Zou hij zich hebben onderscheiden in moed, in doorzettingsvermogen en mogelijk in heldhaftigheid in het redden van een maat in nood als hij in dienst was gebleven?

Kijkend en luisterend naar Everink, die op het podium van het Amsterdamse Concertgebouw in de NTR ZaterdagMatinee in het strijdgewoel van klanken uit het Radio Filharmonisch Orkest zijn krachtige bariton inzette, kreeg ik de indruk dat hij als marinier zou hebben uitgeblonken. Het getuigt van een flinke dosis moed en doorzettingsvermogen om in een totaal ander beroep en een volstrekt ander leven over te stappen, en over zijn oorlogservaringen te zingen in een muziekdramatisch werk.

Menig veteraan met vergelijkbare ervaringen kampt met trauma’s, die met speciale behandelingen moeten worden bemeesterd. Everink zong zich weg uit de misère, stortte zijn hart uit in een biografie (Strijdtoneel, 2016) en zegevierde in zijn wereldpremière.

Krachtige teksten en beelden

De Belgische schrijver Valentijn Dhaenens schreef een Engelstalig libretto van korte zinnen en losse woorden, bestaande uit vijf scènes, die ieder de titel dragen van een lichaamsdeel: heart, shoulder, tongue, head, belly (buik).

De scènes bevatten schetsen van gevoelens en situaties uit het leven van een marinier tijdens een missie naar een vreemd en vijandig gebied (in Everinks geval Irak): het ontwaken in een hete barak, broederschap op patrouille, de angst om opgeblazen te worden door een bermbom, verzorging door een verpleegster die verminkte mannen om zich heen ziet, genezing maar tegelijkertijd depressie, en opnieuw op pad na te zijn geparachuteerd vanuit de buik van een Hercules-transportvliegtuig. Hercules, ook een Griekse held die in Rome vereerd werd als god.

Naast de soldaat, aangeduid als He-Man, treedt een She naar voren, de verpleegster. Zij lijkt in haar vroomheid en toewijding op Florence Nightingale. He-Man toont achter zijn stoere houding (“I just love things that go BOOM!”) ook zijn twijfels (“When blood has drained, the flesh beaten and pounded, life becomes little”). Het zijn krachtige teksten en beelden, die librettist Dhaensens heeft gedestilleerd uit de biografie Strijdtoneel. Componist Robert Zuidam heeft daar gelijkaardige klanken, effecten en accenten onder gezet.

Oorlogsgeweld

De eerste scène in de barak begint magisch: drie fluiten boven een zwevende orkestklank stralen een sfeer van zowel rust als onrust uit (verschillende tempi in het orkest). De spanning ontlaadt zich uiteindelijk in zowel een erotische explosie van de He-Man als de sirenes en het trompetgeschal van de reveil.

In de volgende scènes kleurt Zuidam in afwisseling van dissonante en harmonische passages met groot gemak de inhoud van de teksten. Als He-Man in het derde deel voelt of zijn voeten en handen nog functioneren, klinkt uit de donkere, met slagwerk opgevulde klanken, de angst: “I’m still here. Mommy?” Geruststellend, harmonisch reageert de verpleegster: “I too pray for healing and restoration for my soldier.”

Het Radio Filharmonisch Orkest zorgde onder leiding van vaste gastdirigent James Gaffigan voor een effectvolle en mooie uitwerking van de partituur. waarin allerlei slagwerk het soms opbollend oorlogsgeweld hoorbaar maakte.

He-Man Bastiaan Everink, niet gestoken in een gevechtspak, maar in een perfect zittend rokkostuum, bezit een krachtig en kruidig gekleurde baritonstem, die hij soepel naar de hoogste ligging kan stuwen. zoals in het dramatische verhaal over een soldaat die opgeblazen wordt. Maar hij mist een vleugje lyriek in zijn expressie om kleur te geven aan gevoelige passages.

Zuidam legde Everink ook een passage in de mond die met kopstem moet worden gezongen om de dialoog met zijn achtergebleven liefje uit te beelden. Het klonk onbeholpen; het vrouwelijke aandeel had beter gezongen kunnen worden door Annemarie Kremer, uit de coulissen.

Kremer was geëngageerd om de rol van She in te vullen. Innemend, lyrisch en prachtig gaf zij klank aan de verpleegster, met als top de heftig gezongen aria ‘No men here’. Tevens een staaltje van het compositorisch talent van Zuidam om voor de stem te schrijven.

Aanknopingspunt

Er zit veel meer in dit werk dan dit torso van een eenakter. Die biedt een indrukwekkend beeld van de spanningen en gevaren die ‘onze jongens’ (en meiden) doorstaan. In het begin van de Eerste Wereldoorlog werd er aan Duitse zijde wel gezongen van de “frische, fröhliche Krieg”. Die eindigde met een legioen aan vreselijk verminkte mannen. En zo gaat het nog steeds.

De onderliggende drijfveren om steeds weer oorlogen te voeren, zouden in een avondvullende opera in beeld kunnen worden gebracht. Hercules biedt een schitterend aanknopingspunt om een eigentijds, maatschappelijk en politiek standpunt in muziektheater uit te drukken. Robert Zuidam en Valentijn Dhaenens verdienen een opdracht daartoe. Met Bastiaan Everink in een ererol. Het grootse slotapplaus sprak dat uit.

De wereldpremière werd omgeven door de genuanceerde vertolking van de tweedelige zevende symfonie van Franz Schubert en de indrukwekkend klinkende symfonie die Paul Hindemith ontleende aan zijn opera Mathis der Maler. Allebei werken met een heftige dramatiek, die goed kleurde bij Zuidams eenakter.

De live-uitzending van Hercules op NPO Radio 4 is nog terug te luisteren.