Philipp Himmelmann steekt Pique Dame in een modern jasje bij het Aalto-Musiktheater in Essen. Zijn enscenering kon bij de première op zaterdag op veel bijval rekenen, niet in de laatste plaats vanwege de uitstekende cast en het mooie orkestspel.

Dat Philipp Himmelmann de handeling van een stuk tot de essentie kan terugbrengen, bleek duidelijk in zijn Don Carlo uit 2004 voor de Staatsoper Berlin, waarin zo ongeveer alles zich afspeelde rondom een grote tafel midden op het toneel. Zo ver gaat hij in deze Pique Dame niet, maar alle scènes die niet wezenlijk bijdragen aan het verloop zijn zonder pardon gecoupeerd.

Geen nannies met marcherende kinderen dus: we vallen met de deur in huis als Hermann over de tong gaat bij zijn collega’s. Ook de pastorale tijdens het gekostumeerde bal, sowieso een intermezzo, ontbreekt, evenals Tomski’s tweede aria in de derde akte, ‘Yeslib milya devitsy’. Al met al duurt de opera een half uur korter dan gebruikelijk. Om de spanning hoog te houden, wordt er gespeeld zonder pauze.

Het decor laat op de achtergrond een fabriek zien met hoge schoorstenen en koeltorens. Daarvoor een breed water, waarvan de oever overgaat in het toneel. Er staat een leunstoel, een spijlen bed en in het midden zien we een plas water. De suggestie wordt gewekt van een verlopen industrieel landschap in de post-Sovjettijd. De officieren lopen erbij als armoedige randfiguren, met een grote zonnebril om de schijn van autoriteit op de grens van boven- en onderwereld op te houden. Alleen Vorst Jeletski is keurig in een pak gestoken. Hij mag ook in die leunstoel zitten.

In het gekostumeerde bal loopt volk rond in de meest fantastische uitdossing. Twee mannen dragen slordig loshangende lappen om hun schouders met communistische symbolen. Ook dat behoort al lang tot het verleden. Lisa wordt geblinddoekt en moet haar verloofde Jeletski zien te vinden. Als ze de verkeerde aanwijst, is Jeletski zichtbaar geïrriteerd. Hij heeft zijn twijfels over haar liefde voor hem, prachtig verwoord in zijn grote aria à la Gremin, maar die hoeven niet voor iedereen duidelijk te zijn.

Jeletski treedt meer op de voorgrond dan gebruikelijk. Hij is er al snel achter dat iets tussen Hermann en zijn verloofde speelt en slaat haar dood als ze op het punt staat om zich van het leven te beroven. Vervolgens draagt hij haar lichaam naar het voortoneel en legt het in de leunstoel. Haar geest is aanwezig bij Hermanns uiteindelijke ondergang.

Ook de rol van de gravin is prominenter dan normaal. Ze heeft veel stil spel; bijna voortdurend is ze als schim aanwezig, zo lijkt het. Hermanns obsessie met die ‘oude heks’ wordt op deze wijze aanschouwelijk gemaakt. Tegen het einde van het gekostumeerde bal vervult ze de rol van de Tsarina, die het feest komt opluisteren met een kort bezoek. Als Hermann haar probeert te dwingen haar geheim prijs te geven, wordt de betekenis duidelijk van het schilderij dat ze voortdurend met zich meesleept. Het toont de gravin als mooie jonge vrouw en die leeft nog steeds in haar hoofd. Ze sleept Hermann mee naar het bed, begint hem uit te kleden en probeert hem te bestijgen. Het resulteert in een hartverlamming, maar ze heeft het in elk geval geprobeerd. Geen geheim voor niets: ze heeft er ooit met seks voor betaald, dus ook doorgeven heeft zijn prijs.

Tijdens de scènes die zich ten huize van de gravin afspelen, wordt een groot doek neergelaten, dat de industriële achtergrond aan het zicht onttrekt. We bevinden ons hier duidelijk in de bovenwereld. Lisa en Polina zijn mooi gekleed en er wordt gewoon gezongen met pianobegeleiding. Lisa raakt meer en meer verloren tussen twee werelden, de gravin is eigenlijk van meet af aan een schim en Polina reageert gewoon mild afwijzend op Lisa’s onverstandige keuze voor Hermann. De vlam slaat pas in de pan als Hermann zich toegang verschaft tot deze omgeving. Zijn interacties met Lisa en de gravin vormen de kern van de handeling en dat wist Himmelmann zeer goed te tonen.

Daarbij had hij natuurlijk een uitstekende cast om mee te werken. Sergey Polyakov was een zeer intens acterende Hermann, vocaal prima opgewassen tegen de eisen die zijn rol stelt. Heiko Trinsinger nam Vorst Jeletski voor zijn rekening. Zijn zang was betrouwbaar als altijd en hij speelde mooi in zijn stille extra momenten op het toneel. Tomski werd met verve vertolkt door ensemblelid Almas Svilpa.

Liliana de Sousa is een mezzo die tendeert naar alt en dat maakt haar tot een ideale Polina. Ze nam ook het resterende deel van de ingekorte rol van kamermeisje Masha voor haar rekening. Ik had haar graag ook in de pastorale als Daphne gehoord, maar dat intermezzo was zoals gezegd gecoupeerd.

De Nederlandse Helena Rasker was fenomenaal als de oude gravin. Meestal wordt deze rol gereserveerd voor oudere ensembleleden, maar hier was gekozen voor een nog jonge alt die uiterlijk oud was gemaakt. In haar geëxpandeerde rol wist ze te wedijveren met de prima donna van het werk Lisa en dat was hoorbaar aan de enthousiaste ontvangst van het publiek na afloop.

Eveneens van Nederlandse komaf is de nieuwe dramatische sopraan van het ensemble, Gabrielle Mouhlen. Vorig seizoen gaf ze haar visitekaartje af met een prachtige Desdemona en ook als Lisa wist ze mij geheel te overtuigen. Sommige delen van haar partij lijken bijna tegen de stem te zijn geschreven – vergelijk de wijze waarop Strauss zijn tenoren het vuur aan de schenen legt – maar zelfs in de moeilijkste passages hoefde Mouhlen nauwelijks te forceren. In rustiger vaarwater was ze uitgesproken lyrisch, een genot om naar te luisteren.

Omdat tijdens de periode Soltesz zozeer de nadruk lag op het brengen van werken van Wagner en Strauss krijgen nieuwe producties van die twee een tijdje wat minder prioriteit. De nadruk ligt nu meer op het Slavische repertoire en dat is voor dirigent Tomáš Netopil een kolfje naar zijn hand. Netopil wist weer de meest fantastische klanken aan zijn Essener Philharmoniker te ontlokken. Wat een geweldig orkest is dat toch. Met flink volume als verschillende protagonisten in samenspraak zijn, maar ook fluisterend zacht tijdens de reminiscenties van de oude gravin.

Al met al een ijzersterke nieuwe Pique Dame, een aanwinst voor het repertoire, zeker als er gemusiceerd wordt als tijdens de première. En voor liefhebbers van kostuumdrama is er natuurlijk die zeer geslaagde Così fan tutte, die eind vorig seizoen in première ging.

Pique Dame is tot en met 11 december te zien. Zie voor meer informatie de website van het Aalto-Musiktheater Essen.