Anthony Roth Costanzo moest zich kaal laten scheren, en zijn lichaamshaar werd met waxen verwijderd. Maar de Amerikaanse countertenor had dat ervoor over om bij de New Yorkse Metropolitan Opera de titelrol te vertolken in Akhnaten van Philip Glass. De laatste van zes voorstellingen was zaterdag live in Nederlandse bioscopen te zien, en wordt er twee keer herhaald.

Met statige schreden besteeg Anthony Roth Costanzo de trappen naar een platform dat hem als farao dichter bij de zon voerde. Daar zong hij, gehuld in een doorzichtig oranje gewaad, met heldere en krachtige stem zijn lofzang op de nieuwe God Aten, de zonnegod. In lyrische vervoering werden in deze kernscène uit de opera de weldaden van de zon voor de mensheid en de wereld geroemd. Hier openbaarde de pas gekroonde farao zijn geloof in één god. En hij veranderde zijn koningsnaam Amenhotep IV in Akhnaten, dienaar van Aten, met als beeldmerk de zonneschijf.

Een revolutionaire daad in een religieuze cultuur van vele goden en een machtige priesterkaste. Een verandering die ook doorwerkte in de toenmalige, op allerlei regels gebaseerde Egyptische maatschappij. In de periode dat Akhnaten regeerde, tussen 1352 en 1335 voor Christus, bloeiden onder meer de kunsten op dankzij de vrijheid van expressie. Om zijn macht te vestigen, liet hij een nieuwe hoofdstad bouwen.

Maar het verzet tegen de hervormingen woedde als een veenbrand door. Een opstand maakte na zeventien regeringsjaren een einde aan Akhnatens bewind. Naar alle waarschijnlijkheid werd hij vermoord. De oude veelgodencultuur, met aan het hoofd Amon-Ra, keerde terug en Akhnatens zoon Toetankh-aten paste zich gewillig aan en veranderde zijn naam in Toetankh-amon. Alle herinneringen aan de ‘ketterse’ farao werden radicaal vernietigd, inclusief de nieuwe hoofdstad.

Donkere opera

Vanwege diens bijzondere opvattingen en daden, koos Philip Glass de figuur van Akhnaten als onderwerp voor zijn derde opera over personen die in de wereldgeschiedenis een belangrijke rol speelden. In 1976 was dat de natuurkundige Albert Einstein; in samenwerking met theatermaker Bob Wilson ontstond Einstein on the beach. In 1980 volgde Satyagraha, uit een opdracht van de toenmalige Nederlandse Operastichting, waarin de Indiase politicus Mahatma Gandhi centraal staat. In 1984 ging Akhnaten in première.

Muzikaal zijn het drie zeer verschillende werken. Einstein on the beach laat de nog streng minimale componist horen, die met zijn door elektronische toetsinstrumenten gedomineerde ensemble een compleet nieuwe klankwereld naar de operahuizen bracht. Satyagraha was weliswaar nog minimalistisch in opzet van herhalingen en primaire samenklanken, maar de uitvoering geschiedde door een groot symfonieorkest (het Utrechts Symfonie Orkest speelde de wereldpremière), wat een totaal ander klankbeeld opleverde.

In Akhnaten schrapte Glass de complete groep eerste en tweede violen, omdat er geen plaats bleek in de orkestbak van de Oper Stuttgart voor een heel orkest én elektronische instrumenten. Akhnaten is daardoor muzikaal een donkere opera, met veel lage klanken vanwege de forse klank van altviolen en celli en een uitgebreide groep van vooral lage blaasinstrumenten.

Weliswaar componeerde Glass in zijn stijl van herhalingen en uitbreidingen, maar de harmonieën zijn veel rijker, wat een warmer klankbeeld oplevert, en de vormen passen meer in de stijl van opera. Zo is de lofzang op de zonnegod een uitgebreide aria, omspeeld door een ensemble met kleurende partijen voor fluit, hobo en lage strijkers. Het leek wel een compositie uit de baroktijd, door Costanzo fenomenaal gezongen. Alleen al om hem is deze productie een topper.

Bijzonder fraai was het duet tussen de farao en zijn geliefde Nefertiti. Hun relatie is een demonstratie van de menselijkheid die de farao nastreefde in zijn beleid. De robuuste Amerikaanse mezzosopraan J’Nai Bridges, getooid met een blauwe pruik, en de lichamelijk frêle Costanzo vormden een prachtig geregisseerd liefdespaar. Hun karakteristieke stemmen van mannensopraan en vrouwenmezzo kleurden in hetzelfde klankregister mooi met elkaar. Zowel muzikaal als acterend draaiden ze in hun lange rode gewaden om elkaar heen, om uiteindelijk op één toon (hoge e) samen te smelten op de repeterende en lang aangehouden vocaal a. Een uitputtende zangprestatie.

Knotsen en ballen

Glass zette zijn opera op in drie bedrijven. Qua inhoud droegen vier experts teksten aan uit historische, vooral Egyptische bronnen, gezongen in vier verschillende talen.

In het eerste bedrijf beleven we de dood van Amenhotep III, zijn balseming en de rituele kroning van opvolger Amenhotep IV. Regisseur Phelim McDermott maakte er met behulp van ontwerper Kevin Pollard een oogverblindende kostuumshow van. De vrijwel ontklede en blank geschminkte Costanzo werd omhangen met een volumineuze koningsmantel. In dit bedrijf treden de oude machthebbers naar voren, onder anderen de hogepriester, door bas Aaron Blake met autoriteit gezongen.

Het tweede bedrijf toont hoe Amenhotep de omslag maakt naar Akhnaten, hoe hij de tempels laat sluiten en zijn liefde verklaart aan Nefertiti. De tempelscène was de meest levendige in de verder statisch geënsceneerde voorstelling. Opvallende inbreng had een tiental acrobaten, dat eerst met knotsen, later met witte balletjes voor virtuoos kijkspel zorgde, meestal in scènes met voortreffelijk uitgevoerde koorzang.

In het derde bedrijf beleven Akhnaten, zijn vrouw Nefertiti en hun kinderen een idyllisch samenzijn in hun p0aleis, terwijl buiten priesters het morrende volk ophitsen. Uiteindelijk wordt de farao gevangengenomen en afgevoerd. In de slotscène wordt hij net als zijn vader ritueel gebalsemd en wordt de nieuwe koning (een jongetje in een riante koningsmantel) gekroond. Het ‘ancien régime’ is hersteld.

Inhaalslag

Opvallend is de rol van Akhnatens vader, Amenhotep III. Die mengt zich in het spel als een geest die als verteller commentaar geeft op de ontwikkelingen en in het Engels vertaalt wat er in oud-Egyptisch is gezongen. Acteur Zachary James, een boomlange man, vertolkte met een machtig stemgeluid deze spreekrol. Ontroerend was het hoe hij zijn vermoorde zoon over de schouder nam en het hiernamaals indroeg.

Met autoriteit leidde de Amerikaanse dirigente Karen Kamensek het Met-operaorkest door de ritmisch lastige orkestpartijen. De stuwing die Glass in zijn minimalistische muziek legt, floreerde volop in de perfecte weergave. Kamensek, die met deze opera haar debuut bij de Met maakte, liet ook de lyrische momenten uitkomen. Een prachtige ervaring om dit werk van Glass in geënsceneerde vorm te beleven, zij het in de Pathé-bioscoop van Utrecht Leidsche Rijn op een riant scherm en met uitstekend afgestelde geluidsinstallatie.

Ten tijde van intendant Hans de Roo stonden de werken van Glass prominent op het programma van de Nederlandse (thans Nationale) Opera. Maar onder het bewind van Pierre Audi werden zij volstrekt genegeerd. Alleen de vroegere gastprogrammering van Het Muziektheater gaf ruimte aan Glass; voorstellingen die steevast vol zaten. Hopelijk beleven we onder de nieuwe leiding van De Nationale Opera een inhaalslag.