Het Opera Forward Festival toonde achter elkaar twee nieuwe stukken. Vrijdag beleefde het jongerendrama Denis & Katya zijn Nederlandse première in Nationale Opera & Ballet. Zaterdag was het de beurt aan I have missed you forever in Internationaal Theater Amsterdam. De grootst mogelijke tegenstelling in vorm en inhoud gaf aan dat de opvattingen over het begrip opera kolossaal uiteen kunnen lopen.

Een kameropera in twee bedrijven naar een waargebeurd verhaal. Zo betitelt het Engelse koppel theatermakers Ted Huffman (librettist) en Philip Venables (componist) hun stuk over twee Russische tieners. Nou is een opera over Julius Caesar en Cleopatra ook gebaseerd op een waargebeurde geschiedenis, en Dialogues des Carmélites eveneens. De zaak van Denis en Katya werd echter van a tot z gedocumenteerd door Ted Huffman.

Hij raakte in november 2016 geïnteresseerd in een actualiteit die zich afspeelde in een huis in een Russische gehucht in de buurt van Pskov. Twee vijftienjarigen uit die stad waren hun ouderlijke huizen ontvlucht na een ruzie van het meisje Katya met haar moeder. In het buitenhuis, eigendom van de stiefvader van Katya, trokken de twee pubers zich terug om het samen leuk te hebben. Hun avontuur plaatsten zij onder de noemer Bonnie en Clyde op een website om vrienden te laten meegenieten van hun strapatsen.

De ouders lieten het er niet bij zitten en schakelden de politie in om hun kinderen op te halen. Met fatale gevolgen, want Katya wist van wapens die haar stiefvader in een kast bewaarde. Dus schoten zij op hun belagers, die terugschoten. Eén en ander toonden de tieners online, en hun acties trokken steeds meer kijkers. Uiteraard drong de politie het huis binnen, en trof daar de tieners dood aan. Zelfmoord, zo werd geconcludeerd.

Vier cellisten

Huffman toog naar Pskov en het gehucht waar het drama zich afspeelde en interviewde vrienden, kennissen en getuigen die de videobeelden hadden gevolgd en de foto’s op Instagram hadden bekeken. In een afscheidsbrief, ook op sociale media geplaatst, schreven de tieners onder meer: ‘Ik hield van jullie, maar jullie hadden niet door hoe jullie mijn geest en leven verpestten.’

Librettist Huffman wilde echter geen stuk schrijven met Denis en Katya als toneelpersonages. Hij koos voor een vertelling van het historische gebeuren door zes figuren: de journalist, de vriend, de buurvrouw, de tiener, de leraar en de arts. Die worden gespeeld door twee zanger-acteurs, in deze première de Nederlandse bariton Michael Wilmering en de Russische sopraan Inna Demenkova.

Over de volle breedte van het enorme podium stonden 34 stoelen opgesteld waar vier cellisten van het Residentie Orkest op plaatsnamen, twee meer links met vijf stoelen tussen hen in, en idem twee cellisten rechts met dezelfde tussenruimte. Ook de bariton en de sopraan benutten de stoelen, soms verschoven naar het voortoneel.

‘We wilden een ‘rollenspelarena’ met vier cellisten, om de productie klein te houden zodat die makkelijk kan reizen’, aldus componist Venables in de programmatoelichting. ‘De cello heeft ongeveer hetzelfde bereik als de twee zangers samen en vier cellisten die samen spelen scheppen een ontzettend volle klank. Ook in de ruimtelijke afstand kunnen ze een absolute klankeenheid vormen, maar ook ingezet worden als vier solisten.’

Die opzet slaagde wonderwel. De klankvelden die Matthijs Broersma, Miriam Kirby, Ketevan Roinishvili en Sanne van de Horst bouwden vormden een kleurrijk en ook ontroerend decor achter de spreek- en zangteksten.

Een visueel decor werd gerealiseerd door middel van filmbeelden van het huisje en de omgeving in het eerste bedrijf, en van een vertrekkende trein uit het gehucht en een aansluitende reis door eindeloze bossen. De terugreis van librettist Huffman?

Nooit werden de gezichten van Denis en Katya getoond. Het hele drama werd beleefd door de woorden van de zanger-acteurs. Zij richten zich meestal tot de zaal (de hele parterre zat vol, de balkons waren leeg), waardoor de voorstelling mij deed denken aan stand-uptheater, ook vanwege de grote hoeveelheid gesproken tekst. In de zangpartijen, soms dramatisch fors uitpakkend, zetten Wilmerink en Demenkova hun stemmen flink aan.

Geen opera

Met hard elektronisch geluid werden scènes als het ware afgeblokt en kwamen andere getuigen aan het woord. Toch wekten de bariton en de sopraan bij het gevoel dat ik wel degelijk naar de personen van Denis en Katya zat te kijken, zonder dat ik mij overigens emotioneel met hen verbonden voelde. De afstandelijkheid in de opzet werd aangesterkt door op de achterwand geprojecteerde WhatsAppberichten die Venables en Huffman elkaar tijdens het maakproces stuurden.

Storytelling, daar gaat het Venables en Huffman – tevens regisseur – om. ‘Onze aanpak zou je een soort gefictionaliseerd vertellend/documentair/reconstructie-rollenspeltheater kunnen noemen. Hoewel we zelf eigenlijk nooit helemaal uitgekomen zijn op een definitieve omschrijving’, aldus Venables.

Het woord opera neemt hij niet in de mond. Het is ook geen opera. Daarvoor ontbreekt de emotionele lyriek die gevoelens en gedachten kleurend invullen. In journalistiek theater als Denis & Katya is daar geen plaats voor. Toch wel een geslaagd experiment over de harde werkelijkheid, dat ruim een uur de aandacht wist vast te houden.

De Amsterdamse Stadsschouwburg, de oude kast aan het Leidseplein die tegenwoordig naar het huisgezelschap Internationaal Theater Amsterdam heet, was wat betreft de grote zaal veranderd in een enorm speelvlak voor de uitvoering van I have missed you forever. De hele parterre was ontruimd; een nieuwe vloer bedekte de toeschouwersruimte. Het publiek zat rondom in de benedenloges en op de balkons. Op het eigenlijke podium stond een trapsgewijs oplopende stellage met publiek.

Een collectief van 34 componisten, tekstschrijvers, zangers, dansers, instrumentalisten en ontwerpers had maandenlang in workshops en repetities een theatrale collage opgebouwd rond verhalen ‘over grote groepen mensen die op hun eigen manier er niet tussen passen of er niet tussen mogen en om die reden in het minst heftige geval uitgestoten werden en worden’, zo betoogt dirigent en performer Manoj Kamps in het programmaboek.

Manoj Kamps en regisseur Lisenka Heijboer Castañón vormden ook het leidende team in de collage FAUST [working title], waarmee De Nationale Opera in 2021 het seizoen opende als alternatief voor de vanwege de coronaperikelen gesneuvelde opera Faust. DNO wilde het koppel een nieuwe kans bieden in het Opera Forward Festival.

Die grote groepen mensen werden in de anderhalf uur durende voorstelling vertegenwoordigd door een bonte stoet zingende, dansende en instrumenten bespelende acteurs, deels getooid met dierenmaskers, vooral van hellehonden, en gekleed in fantasievolle kostuums, waarbij verschil tussen geslacht werd genegeerd: sommige vrouwen in pakken en mannen in jurken en op hoge hakken. Leidende draad in de soms spectaculair ogende vertoning was de dood, het afscheid en het nieuwe leven, zoals die vooral in niet-westerse culturen worden beleefd. In dit geval draaiden de verhalen onder het motto I have missed you forever om de fictieve persoon Amari.

Blije mensen

De voorstelling opende met een plechtig voortschrijdende stoet rond heel het speelvlak. Zulke optochten vonden nog verscheidene keren plaats, doorgaans ogend als carnavalsoptochten begeleid met lekker swingende muziekjes. Een andere actie betrof het opbreken van een deel van de speelvloer. Uit het ontstane gat (een graf?) kropen nieuwe figuren als herrezen doden. Uit bruine aarde werden allerlei voorwerpen opgegraven, vooral glazen die later dienst deden om uit te drinken tijdens ceremonieel ogende bijeenkomsten aan lange tafels, gemaakt uit de planken van de vloer.

Alles bij elkaar een ratjetoe aan gebeurtenissen met ruige folklorezang en spannende dansen, waar ik evenwel geen touw aan vast kon knopen. Ook na lezing van het programmaboek blijft de strekking volstrekt duister. Wat ik zag, waren blije mensen die ondanks de begrafenisachtergrond het leven vierden op een wijze die in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw bekend werd als flowerpower. Iedereen vond elkaar lief, niemand werd buitengesloten, maar het was wel allemaal buitengewoon oppervlakkig. Net zoals dit spektakel, waar iedereen in zijn eigen bubbel zichzelf kon zijn.

Denis & Katya en I have missed you forever zijn beide nog tot en met 18 maart te zien. Zie voor meer informatie de websites van De Nationale Opera en het Opera Forward Festival.