Afgelopen zondag woonde ik de première bij van de opera Pique Dame van Pyotr Ilytch Tchaikovsky in de Muntschouwburg te Brussel. De première van deze nieuwe productie stond oorspronkelijk gepland voor 13 maart 2020. Het repetitieproces was destijds reeds begonnen, maar werd abrupt beëindigd door de lockdown die ook in België werd afgekondigd. Dezelfde maand nog werd met behoud van de uitvoerenden de voorstellingsreeks herzien ingepland voor september 2022.

Drie Russische opera’s

Dat de wereld er anno september 2022 anders uit zou zien, konden we destijds niet bevroeden. De Munt zette echter door, ondanks alle eventuele weerstand die het programmeren van een Russisch werk teweeg zou kunnen brengen. Sterker nog, door toedoen van de Corona-pandemie waren er meerdere geplande producties die verschoven moesten worden, hetgeen uitmondde in een beetje onevenwichtig seizoen met drie Russische topwerken, waarvan er zelfs twee van Tchaikovsky (Pique Dame, Jevgeni Onegin) en De Neus van Shostakovich. Het publiek leek zich er niet aan te storen, want de zaal zat vol en de Russische sterren werden toegejuicht. In het programmaboek stond wel vermeld dat het artistieke team de voorstelling op enkele punten had aangepast, om compassie te tonen voor de toestanden in Oekraïne.

Pique Dame (Schoppenvrouw) is de voorlaatste opera van Pyotr Ilytch Tjaikovsky, geschreven in 44 dagen tijd op een libretto van diens broer, Modest, naar een kort verhaal van Aleksandr Poesjkin.

Verhaal

Het verhaal speelt zich af  ten tijde van Catherina de Grote, aan het einde van de 18^de eeuw en draait om Herman, een officier die bezeten is van gokken, maar zonder te participeren. Bij aanvang vertelt hij verliefd te zijn op een meisje dat hij recentelijk gezien heeft. Dit meisje, Lisa geheten, blijkt de verloofde van prins Yeletsky en tevens kleindochter van de Gravin te zijn. Lisa raakt ook verliefd op Herman, die echter meer aast op een geheim van de drie kaarten, dat de Gravin in haar bezit heeft, maar enkel nog kan afgeven aan diegene die verantwoordelijk is voor haar dood. Herman laat haar schrikken, waardoor ze door een hartaanval ook overlijdt. Als geestverschijning onthult zij haar geheim, dat Herman als een bezetene wil inzetten op de goktafel. Lisa probeert hem nog op andere gedachten te brengen, maar zonder succes, wat haar doet besluiten zich in het kanaal te storten. Eenmaal aan de speeltafel, verliest Herman van Prins Yeletsky die nog een appeltje met zijn rivaal te schillen had: de laatste kaart bleek geen aas te zijn, zoals de Gravin had voorspeld, maar een Schoppenvrouw. Gek geworden, ziet Herman nog maar één optie en pleegt zelfmoord.

Ongekend mooie muziek

Muzikaal is het een bijzondere opera. Enerzijds is de opera doorspekt met oer-eigen Tchaikovsky melodieën, maar anderzijds speelt de componist leentjebuur in de periode van Mozart: sommige passages lijken regelrecht uit een opera van Mozart te komen, waaronder een pastorale opvoering aan het hof. In de scène van de Gravin die zichzelf toezingt, citeert de componist zelfs letterlijk een tijdgenoot van Mozart  met een melodie uit de opera Richard Cœur-de-Lion van André Grétry, (‘Je crains de lui parler la nuit’).

Maar door het gedreven karakter van Herman en de passie die hij heeft voor Lisa (die uiteindelijk ook beantwoord wordt) is de muziek voor hen uiterst gepassioneerd en zeer 19^de eeuws. Het mooiste fragment uit de opera, één van de mooiste uit de gehele operaliteratuur, is echter de laatste minuut – net nadat Herman zijn laatste adem uitblaast -, waarin het Koor een koraal inzet, wat uitmondt in de laatste snik vanuit de orkestbak. Ongekend mooie muziek.

Passie uit de orkestbak

De première in Brussel van hun nieuwe productie was een zeer geslaagde aangelegenheid, wat het meest te danken was aan de verrassend voortreffelijke directie van Nathalie Stutzmann. Deze Franse alt-mezzo staat bekend als barokzangeres en -dirigent, die als zangeres af en toe wel een uitstapje deed naar de Romantische periode, maar niet te boek staat als een dirigent van het grote Romantische repertoire. Van enige onervarenheid uit haar hoek was echter totaal geen sprake. Als barokspecialiste wist zij uiteraard uitstekend raad met de Mozartiaanse passages, maar wat zij uit de bak liet horen was vanaf de eerste maat ongekend gepassioneerd, zonder enige reserve. De orkestbak stond vanaf begin tot eind in vuur en vlam, met als verstild hoogtepunt het prachtige slotkoraal.

Muzikaal werd Stutzmann bijgestaan door een uitstekende bezetting, waarbij de Russische tenor Dmitry Golovnin in de rol van Hermann, een eervolle vermelding verdient. De rol van Hermann staat te boek als uiterst zwaar en moeilijk, hetgeen niet te horen was bij Golovnin. Hij speelde de rol, waarin hij zeer geleidelijk gek wordt uitstekend, precies zoals naar mijn idee bedoeld is. Maar niet alleen zijn spel was uitstekend, bovenal was het vocaal indrukwekkend wat hij deed. Hij zong zeer contrastrijk tussen de verstilde momenten van de opera versus de gepassioneerde passages. Met recht werd hij beloond met een staande ovatie, hetgeen hem ontroerde, wat erg mooi was om te zien.

De rest van de bezetting volgde de Russische tenor op de voet, al was de Russische sopraan Anna Nechaeva als Lisa niet mijn persoonlijke favoriet. Ze had een mooie wollige stem, met voor mij een iets te wild tremolo in de hoogte. Ze zong haar grote aria in de derde akte met passie, maar in z’n geheel gaat mijn voorkeur meer uit naar een stem met stalen stembanden voor deze rol.

Jacques Imbrailo (ooit bij DNO een fantastische Billy Budd), bracht een prachtige Prins Yeletsky. De rol zelf is niet heel erg uitgebreid, maar kent de mooiste aria uit de opera, aan het begin van de tweede akte (‘Ya vas lyublyu’). Die zong hij prachtig, met een kleine hapering op z’n slotnoot.

De Fransman Laurent Naouri zong de andere baritonrol: Graaf Tomsky. Perfect gezongen wat mij betreft. Ook dit is geen makkelijke rol, maar Naouri liet er geen misverstand over bestaan dat hij uiterst geschikt is voor dit Russische repertoire.

Vedette

De Gravin werd gezongen door de beroemde Zweedse vedette Anne Sofie von Otter. Deze rol wordt bijna altijd traditioneel bezet met een zangeres op leeftijd die aan het einde van haar carrière staat. Anne Sofie schuifelde over het toneel, passend bij de regie, klonk wel wat ouder, maar naarmate ze wat opgewarmd was, klonk de stem nog steeds als een klok.

Wat betreft het zangers aandeel verdient de Belgische veterane Mireille Capelle ook nog een eervolle vermelding: Zij zong de rol van Gouverness, een rol die zij reeds in 1999 voor haar rekening nam in een mooie productie bij de Vlaamse Opera. Petje af dat ze dat nog met evenveel inzet en liefde voor de opera doet, ruim 23 jaar later!

Regie

De goede lezer zal gemerkt hebben dat ik nog geen woord over de productie onthuld heb. Dat komt omdat ik niet zo’n raad weet met deze productie. De productie vangt aan met de opkomst van een concertpianist die tijdens de ouverture wacht op zijn inzet, maar vervolgens met zijn hoofd rustend op de piano ogenschijnlijk in slaap valt.

Na de eerste scène blijken we echter ons te bevinden in een metro halte in de jaren ’80, nog steeds met de pianist op het podium, maar dan op de metrohalte. De gravin, Hermann, Tomsky en andere kleinere rollen lijken allemaal zwervers (die geen drugs gebruiken) te zijn.  Lisa en Prins Yeletsky zijn dat als enigen niet, wat vreemd is gezien het feit dat de gravin dat wel is. Tijdens het eerste liefdesduet laat de regisseur een oudere bejaarde samen met de Gravin dezelfde bewegingen maken als Hermann en Lisa. Deze spiegeling werd echter dan verder niet uitgewerkt in de regie. En zo kan ik nog legio aan voorbeelden noemen van in mijn ogen vreemde, niet uitgewerkte elementen in de regie van David Marton.

Maar daar laat ik het bij, want ik verliet per saldo wel uiterst tevreden de Muntschouwburg. Kennelijk was er toch iets in de regie dat kon boeien. Het belangrijkste daarbij is dat als je alle ballast wegdenkt en ik uiteindelijk de Pique Dame heb gezien, maar vooral gehoord, zoals Tchaikovsky het voor ogen had: een gepassioneerde vernieuwende opera met uitstekend orkestspel, uitstekende zang en bovenal prachtige muziek.

Verder lezen, luisteren en kijken

Ook Peter Franken genoot in 2019 van een mooie Pique Dame, die keer in Essen.

Al in 2014 dirigeerde Nathalie Stutzmann in Nederland  en maakte een grote indruk.

Nathalie Stutzmann praat over Pique Dame

Trailer voor Pique Dame van De Munt 

Inmiddels is Jaques Imbrailo een gevierd bariton, maar als jongenssopraan maakte hij al indruk als Koningin van de Nacht.

Het indrukwekkende slot, met de laatste kaart, Schoppenvrouw, de dood van Hermann en het koraal.