Der Zwerg en Petrouschka perfect duo
De grote dirigent Otto Klemperer bracht 100jaar gelden twee meesterwerken samen in Keulen. Der Zwerg van Alexander (von) Zemlinksy beleefde op 28 mei 1922 zijn wereldpremière samen met de eerste eigen Duitse productie van Igor Stravinsky’s ballet Petrouschka.
De inkomende intendant van de Opera van Keulen, Hein Mulders, greep deze jaardag aan om beide werken weer samen op het toneel in Keulen te brengen. Dat pakte werkelijk meer dan voortreffelijk uit. De première op 19 november werd, met een paar kleine uitglijders, een triomf voor het gezelschap én voor de Nederlandse dirigent Lawrence Renes.
De Opera van Keulen lijdt al jaren onder het gemis van een eigen operahuis en moet het doen met de zalen in het niet erg uitnodigende Staatenhaus, vlak bij de Keulse Beurs. Een wat industriële omgeving en enorme ruimtes, bieden echter ook uitdagingen en mogelijkheden, die het gezelschap met open vizier én visie aan gaat. Na een ruimtelijk zeer geslaagde productie van Les Troyens als seizoenopening, volgde nu de première van Der Zwerg en Petrouschka, waarbij ook nu weer de ruimte van de Staatenhaus Saal II optimaal gebruikt werd. De immense zaal, met hoge plafonds biedt naast wat akoestische hindernissen ook theatrale mogelijkheden, zeker als er een uitbundig verjaardagsfeest gevierd moet worden zoals in ‘Der Zwerg’.
Ballonnen
De achttiende verjaardag van Donna Clara, de Spaanse Infantin, voortreffelijk gezongen en gespeeld door Kathrin Zukowksi, vindt plaats op een grote catwalk, met aan beide kanten speciaal gereserveerde tafels met gasten. Aan beide zijden van het speelvlak lopen trappen hoog de ruimte in. Een leidt naar de pubkliekstribunes, de ander langs de aan beide kanten van de trap opgestelde leden van het Gürzenich Orkest Keulen, naar een zachtroze geplisseerde wand. Die deed mij erg denken aan de opera-tv shows van Anneliese Rothenberger in de jaren 70 en 80 en aan een roze circustent. Een groot gordijn zwaaide open om vrij baan te maken voor een theatrale opkomst van dirigent Lawrence Renes, terwijl vriendinnen van de jarige op de trap en de catwalk voorbereidingen voor het feest troffen met vrolijke ballonen en cadeaus. Zij zijn allemaal gekleed als blonde popjes in pastelkleurige jurkjes, uiterlijk vrijwel identiek aan elkaar en leeghoofden.
Aan het plafond hingen ook enorme ballonen die na de openingsmaten beeldschermen bleken te zijn waarop wij de personages in een soort live celebratie-soap konden volgen. Instagram influencer en superster Clara was natuurlijk het middelpunt van alle aandacht en we zien hoe zij overladen wordt door een berg aan cadeaus.
De Opperhuismeester Don Estoban, met blonde lange krullenpruik, avondjurk en borsthaar en baard, leidt de festiviteiten met een sterke persoonlijkheid en even sterke vocale presence van Christoph Seidl, bijgestaan door de lievelings hofdame van de prinses, Ghita, overtuigend en stevig, maar voor mijn smaak, niet altijd evenwichtig genoeg zingende Claudia Rohrbach. Met name een klein gemis aan een soepele overgang naar het hogere register speelde haar een beetje parten.
De groep hofdames en vriendinnen op het feest waren als ensemble heel erg goed en ook klonken de individuele stemmen van Maria Koroleva, de Nederlandse Tinka Pypker, Luzia Tietze, alle drie indrukwekkend.
Het is een drukte van belang met veel selfies en ijdeltuiterij, waarbij ook het publiek op geestige wijze betrokken wordt. Het uiterlijk lijkt het aller belangrijkste aan het hof. Op het hoogtepunt van de feestelijkheden wordt het laatste grote cadeau onthuld. Clara krijgt van een sultan een levende dwerg cadeau. De dwerg heeft zichzelf nog nooit gezien en weet dus niet hoe hij eruitziet. Hij raakt haast verblind door de schoonheid van de prinses en is op slag verliefd, maar zij ziet hem slechts als een speeltje. Ghita, de hofdame, heeft medelijden met de dwerg. De prinses dwingt de dwerg een gade uit de hofdames te kiezen, maar hij heeft zijn hart aan de prinses verloren.
Als ze alleen zijn ontstaat er wel degelijk genegenheid en in een spel zelfs wat meer dan dat, maar de dwerg interpreteert de aandacht verkeerd. Hij wil dansen met de prinsen en haar kussen, maar zij realiseert zich dat ze te ver is gegaan in haar spel. Ook de witte roos die ze hem dansend gegeven heeft, heeft een verkeerde boodschap verzonden. Ze beveelt Ghita de dwerg de waarheid over zijn uiterlijk te vertellen. Zij twijfelt en haar pogingen om hem de waarheid te vertellen dringen niet tot de dwerg door.
Ellende
Als iedereen op het verjaardagsbal is, wordt de alleen achtergebleven dwerg geconfronteerd met zijn uiterlijk. Hij smeekt de prinses hem te zeggen dat het niet waar is wat hij heeft gezien. Hij smeekt haar ook te zeggen dat het niet waar is dat ze hem alleen als speelgoed ziet en dat ze wel degelijk van hem houdt, maar de prinses laat hem in wanhoop en vertwijfeling achter. In deze enscenering bevestigt ze haar afkeer van de dwerg met een uiting van haar verwende gedrag, door hem symbolisch als een chocolade tuinkabouter in stukken te slaan en op de kabouter te knabbelen. Die scene gaat door merg en been en de dwerg kruipt volledig in elkaar van ellende en sterft van ongeluk met als laatste wens hem de witte roos te overreiken.
In de niet alleen dynamische, maar ook zeer indringende regie van Paul-Georg Dittrich, komen de oppervlakkige werelden van de verwende prinses en haar hovelingen in rijke suikerzoete kleuren en het eenzame bestaan van de in zwart wit gehulde buitenstaander, de dwerg, tot een emotionerende ontknoping. De mooie en effectieve decors en kostuums zijn van Pia Dederichs en Lena Schmid, Op het moment dat de dwerg zichzelf ziet voor het eerst, zien we ook hoe alle anderen in zombies veranderen. Zowel in uiterlijk als in motoriek zijn zij de lelijke mensen en houdt de regie ons een spiegel voor; de misbruikte dwerg zag zichzelf voor het eerst en alle anderen die volledig door zichzelf geobsedeerd waren, blijken lelijke zombies te zijn.
Titelrol
De titelrol werd gezongen en gespeeld door Burkhard Fritz. De veeleisende partij met een verraderlijke tessitura, werd de zeer gerenommeerde heldentenor op de première avond iets te veel helaas en leek hij te worstelen met zijn stem. Dat maakte zijn vertolking des te ontroerender en hoewel het natuurlijk jammer was dat hij echt flink wat hoge noten en dramatische passages miste, had het publiek, inclusief ikzelf, een grote mantel der liefde voor zijn vertolking bij de hand. Zangers kunnen nu eenmaal wel eens een ‘off night’ hebben. Het leek alsof Fritz overmand was door de gelegenheid, de première van een zware titelrol. Maar als er één opera is waarbij de antiheld overweldigd wordt door de gelegenheid en daardoor sowieso de sympathie van het publiek verdient, is het Der Zwerg wel.
Meesterlijke opera
De rijke partituur van Zemlinksy, vol vroeg twintigste -eeuwse romantiek met vlagen van modernisme en expressionisme, is een fabelachtig werk. In de handen van Lawrence Renes werd de rijkdom aan kleuren en expressie zowel in het heel erg goed spelende orkest als bij alle zangers, volledig geopenbaard. Geen moment verzwakte de concentratie in het grote vocale ensemble, de vrouwen van het operakoor, de solisten en bij de orkestleden. De verre van ideale opstelling in de enorme ruimte, waarbij de handeling zich voor de gehele voorstelling achter de rug van de dirigent afspeelde, leidde nooit tot ongelijkheden, wat op zich al een enorme prestatie was. De balans tussen zang en orkest was soms wel lastig en de enorme ruimte van het Staatenhaus helpt daar niet mee.Daarbij bracht Renes waar mogelijk en gewenst, wel de lyriek van Zemlinksy naar boven en voelden wij alle emoties van de uitvoerenden; de opwinding, het dedain, het mededogen, het onvermogen en het intense verdriet, het ook voor het publiek haast ondragelijke verdriet.
Renes, Dittrich en ondanks de genoemde problemen ook alle solisten, zorgen voor een uitstekende uitvoering van een meesterlijke opera. Een enscenering die de kwetsbare mens, maar die ook de letterlijk en figuurlijke onmenselijkheid lyrisch en tegelijkertijd bikkelhard blootlegt.
Petrouschka
Het ballet Petrouschka was net als 100 jaar gelden de partner van Der Zwerg en werd dat veel meer nog dan ik had kunnen vermoeden, door de voor mij eerste ervaring met een balletgezelschap dat bestaat uit dansers met zeer uiteenlopende genderidentiteiten. De uitvoering in Keulen bleek in meerder opzichten een waardige partner.
Wederom liet dirigent Lawrence Renes horen en zien boven de partituur te staan. Hij leidde het orkest en de dansers met grote effectiviteit en expressie, vlekkeloos in de ritmisch en harmonisch zeer complexe partituur. Hij was de verbindende muzikale factor, maar thematisch liggen de werken ook niet zo ver uit elkaar.
Buitenstaanders
De tot leven gebrachte pop Petruschka is en blijft net als de dwerg, een buitenstaander. In de choreografie van Richard Siegal en in de ook in dit ballet weer bonte aankleding, dit keer van Flora Miranda, gaan de vroege twintigste eeuw en de eenentwintigste hand in had. Hip-hop-achtige passen en houdingen wisselen puur klassiek ballet momenten op zeer natuurlijk wijze af. De kostuums doen hetzelfde, met mooie verwijzingen in ontwerpen naar de kostuums van het Ballet Russes van Fokine en Diaghilev. Het beroemde Nijinsky-kostuum van de (L’après-midi d’un) Faun en de Petrouschka kostuums van toen, gaan nu ook hand in hand met hoodies en abstracte ontwerpen. Spitzen en moderne dans in één voorstelling in een ode aan Stravinksy en het Ballet Russes en tevens aan de huidige leden van het Ballet of Difference am Schauspiel Köln. Buitenstaanders zijn er uiteindelijk juist niet in deze productie, of iedereen is een buitenstaander. Diversiteit in de groep werd weerspiegeld in de combinaties van choreografische werelden en in de gender-inclusiviteit.
De vreemdeling, de mens geworden pop Petrouschka, en de zeer grote diversiteit in alle opzichten in de groep dansers, laten zien hoe veelzijdig en kleurrijk onze samenleving is en moet zijn.
Naast de solisten (Margarida Isabel de Abreu Neto als Petrouschka, Evan Suple als de Tovenaar, Long Zou als de Ballerina, Nicolás Martinèz als de Soldaat en Pier-Loup Lacour als de Tovenaars assistent) zijn alle dansers in het ensemble ieder op zich sterke, vrije individuen en prachtige dansers en bovendien als groep een even divers als bewonderenswaardig, voor zover mogelijk, ‘alle’ genders omvattend balletgezelschap. Verrukkelijk en bijzonder en ook ontroerend om te zien.
Gender
Zonder er eigenlijk constant met je neus op gedrukt te worden, maar door de fascinerende en virtuoze uitvoering van Petrouschka, juist compleet vanzelfsprekend, wint de buitenstaander, de pop en elke individuele danser, zonder aanzien van genderidentiteit, de harten van de toeschouwer, net zoals uiteindelijk de dwerg in de opera je hart veroverd heeft en je ziet wat uiterlijk en schoonheid eigenlijk echt betekenen. Pas na het zien van Petrouschka begreep ik de genderfluïditeit van de Opperhuismester in Der Zwerg. Een subtiliteit die in eerste instantie een leuke grap leek, bleek ineens de grote visuele verbinding te vormen tussen de twee werken.
Opera en dans, in top uitvoeringen, verrassend stof tot nadenken gevend, met een belangrijke boodschap, zonder belerend te zijn, dat is Kunst op zijn best!
Verder lezen, kijken en luisteren
Der Zwerg en Petrouschka zijn nog te zien tot en met 10 december in de Opera Keulen.
Tynka Pypker en Maria Koroleva hebben bij de Dutch National Opera Academy hun studies voltooid.
Maria Korleva maakte indruk als Pamina in Die Zauberflöte en Tynka Pypker bereikte de finale van het IVC
Bekijk hier een historische uitvoering van Petrouschka met niemand minder dan Rudolf Nurejev.
Een heel korte introductie op de balletgroep Ballet of Difference
De auteur
