De gezusters Judith en Tineke Steenbrink schrikken er niet voor terug om met hun barokorkest ‘Holland Baroque’ op muzikaal avontuur te gaan. Hun nieuwste programma combineert werken van Johann Sebastian Bach en Hanns Eisler. Beiden beroemde Duitse componisten, de een geboren, de ander gestorven in Leipzig, uit zeer verschillende eeuwen. Bach op tijdeigen instrumenten baart al lang geen opzien meer. De cantate ‘Ich habe genug’ met Thomas Oliemans als solist paste het ensemble dus als een handschoen. Maar liederen van de twintigste eeuwer Eisler in barok klankgewaad, dat prikkelde zondagmiddag 5 februari echt de oren in de Hertz-zaal van Tivoli-Vredenburg.

Eisler moest, net als zijn linkse geestverwanten Bertolt Brecht en Kurt Weill, Duitsland ontvluchten, toen de nationaal-socialisten met Adolf Hitler het regime overnamen en hun werken verboden werden. Zij kwamen terecht in de Verenigde Staten, in Los Angeles, waar meer Europese, vooral Duitse kunstenaars samenklonterden. Uit die tijd stammen veel liederen die Eisler schreef op teksten van zijn vriend Bertolt Brecht, maar ook van de hand van oudere Duitse dichters zoals Friedrich Hölderlin. Hij bracht ze samen onder de titel ‘Hollywooder Liederbuch. Hieruit kozen Judith en Tineke Steenbrink een mooie selectie.

Mag dat?

Aangezien de liederen geschreven werden voor zang en piano, moesten zij arrangementen samenstellen voor hun ensemble. ‘Is dat passend? Mag dat?’ werpen zij in de programmatoelichting op. Uiteraard wel, zo blijkt uit hun constatering dat Eisler oude, uit de baroktijd stammende compositie-technieken volgde. ‘Eisler weet het spel van de contrapunt minutieus te spelen, ook al hoor je dat niet altijd direct’, aldus de toelichting.

Niet alleen liederen werden omgezet naar het instrumentarium van Holland Baroque, ook enkele piano-composities gingen in bewerking. En zelfs Bach werd herschreven. Diens befaamde Passacaglia BWV 582 voor orgel weerklonk als orkestwerk. Stijlvol, maar ik miste toch de inzet van het thema in de bas dat op orgel zo stoer, statig klinkt, en de verdere uitwerking ervan. Maar de Steenbrinken bleven met hun omzetting wel dicht bij huis. Immers, de beroemde dirigent Leopold Stokowski, herschreef de passacaglia voor groot, modern symfonieorkest!

Schok

Maar hoe klonk Eisler op darmsnaren en met oude blazers op de achterste rij? Verrassend en prikkelend. Meteen met het openingslied ‘An den kleinen Radioapparat’ op tekst van Brecht, en een bewerking van een pianonummer, werden de oren geprikkeld met expressieve klankcombinaties die in de vibrato-loze speelstijl van de strijkers tegen het scherpe aan klonken. De overgang naar vervolgens Bachs Concerto BWV 595 ervoer ik als een schok: wat een kleurrijke harmonie!

Het werd gaande het pauze-loze concert duidelijk dat het ensemble, door Judith Steenbrink als eerste violist aangevoerd en gesecondeerd door zus Tineke op het klavecimbel, met overtuiging de combinatie met Eislers muziek beleefde. Maar ik miste toch een beetje de pittigheid, het cynische, sarcastische zelfs, die de originele zettingen met piano uitstralen. De teksten uit het Hollywooder Liederbuch liegen er niet om. Neem bijvoorbeeld het lied ‘An die Hoffnung’, van Hölderlin, getoonzet met een felle pianopartij en met een zanglijn die de wanhoop van de balling Eisler uitdrukt. Door Thomas Oliemans met krachtige inzet gezongen, maar in de begeleiding bleef de expressie van het barokinstrumentarium lief, één kleurig.

Overtuigend

Het meest geslaagd vond ik het Hölderlin-lied ‘Heidelberg’ oftewel ‘An die Stadt’. ‘Lange lieb’ich dich schon, möchte dich, mir zu Lust Mutter nennen’, zo begint de nostalgische ontboezeming. Eisler schreef er een aantrekkelijke muziek bij, van melancholisch in de eerste vijf verzen, overgaand in een staccato begeleiding, om vervolgens terug te keren naar een vloeiende voordracht van het laatste deel. De overzetting naar barok strijkorkest klonk overtuigend en meeslepend. Ook Thomas Oliemans kwam in dit nummer met zijn klassieke stem het best tot zijn recht.

Interessant in dit programma zijn de bijdragen van Bertolt Brecht. Miniaturen vergeleken bij de grote gedichten van Hölderlin, maar vol venijn. Zoals ‘Die Stadt ist nach Engeln genannt’, maar wie je er ook tegenkomt in Los Angeles zijn allesbehalve engelen.  En het openingsnummer ‘An den kleinen Radioapparat’ maakte pijnlijk duidelijk hoe het nazisme er destijds heeft ingehakt op een hele generatie kunstenaars.

Nooit genoeg

Met de cantate ‘Ich habe genug’ (BWV 82) als afronding van het programma, landde Holland Baroque op bekend terrein. De bariton van Thomas Oliemans gedijde prima in de drie aria’s die Bach in deze solo-cantate verwerkte. Daarin blijft ‘Schlummert ein, ihr matten Augen’, een ontroerend lyrisch hoogtepunt, waar je nooit genoeg van kunt krijgen.

Er volgen tot en met 17 februari nog 5 uitvoeringen: in Arnhem (10), Heerlen (12), Amsterdam (14), Den Haag (16) en Haarlem (17).  Hopelijk draaien de zaalbeheerders de lichten niet op bijna donker, waardoor meelezen van de toch onbekende gedichten verhinderd wordt, zoals in Utrecht het geval was. Op 19 mei verzorgt Tivoli een live-stream van het concert om 20 uur, die gratis te volgen is.

Verder lezen, luisteren en kijken

Hier het openingslied van het programma door Thomas Oliemans en Holland Baroque.‘An den kleinen Radioapparat’.

Hier het lied ‘An eine Stadt’ van Hanns Eisler 

Vorig jaar werden de 900 jaar geleden vergeven stadsrechten aan Utrecht grootst gevierd. Olga de Kort beschreef een feestelijke concert met Holland Baroque.

In 2016 sprak Jordi Kooiman met Thomas Oliemans over zijn veelzijdigheid.

Thomas Oliemans voerde de gehele Winterreise van Schubert uit, waarbij hij zichzelf begeleidde. Hier ‘Der Lindenbaum’.