Wat is de tegenstelling van het begrip ‘vluchteling’? ‘Blijveling’. Zo iemand als de schrijver Shermin Amiri. Hij vluchtte in 2011 uit Iran en vond een blijvende plek in Nederland. Geïnspireerd door een vraag van de leiding van het Internationaal Lied Festival Zeist, om een programma op te zetten passend bij het festivalthema ‘Der Wanderer’,  stelde hij met sopraan Lilian Farahani en haar vaste pianist Maurice Lammerts van Bueren een concert samen van liederen met thema’s als rondtrekken, geaccepteerd worden, en geluk ervaren.

In Farahani vond hij een ideale partner. Zij heeft weliswaar een Iraanse vader maar ze is geboren en getogen in Nederland. In een interview in 2015 in Place de l’Opera zei zij: ‘Ik heb mij altijd een soort allochtoon in Nederland gevoeld. Ik heb geen typisch Nederlands uiterlijk.. Mensen zeggen dan vaak dat ik goed Nederlands spreek en vragen: waar kom je oorspronkelijk vandaan, en ga je wel eens terug? Nou, dan zeg ik: Hoezao? Gewaun Duh Haag!’

Amiri’s ervaringen als vluchteling/blijveling sloten daar perfect bij aan in de teksten die hij uitsprak in afwisseling met de liederen te zingen door Farahani. Dinsdag 16 mei werd het intelligent samengestelde programma gepresenteerd in de behoorlijk volle kerkzaal van de Broedergemeente te Zeist, het epicentrum van het liederenfeest. Voor mij was het woord ‘blijveling’ een onbekende uitdrukking. Het werd geïntroduceerd door de schrijver René van Densen in zijn korte verhaal ‘Blijveling’. Slim gevonden.

Schok

Het was een schok voor de festivalleiding dat op de avond vóór de uitvoeringsdag Lilian Farahani liet weten niet te kunnen zingen vanwege een keelontsteking. Op basis van een tip van pianist Maurice Lammerts van Bueren belde festivaldirecteur Henk Neven naar de Nederlandse sopraan Nikki Treurniet met de vraag of zij op stel en sprong het programma kon overnemen. Dat wilde ze wel doen. ‘Zij was mijn enige optie’, vertelde Henk Neven, ‘anders had ik het concert moeten schrappen.’

Vanuit Hannover, waar zij verbonden is aan de Staatsoper, reisde Nikki Treurniet de volgende morgen naar Zeist, in de trein enkele onbekende liederen doornemend, om ’s middags met de pianist te repeteren. ’s Avonds stond zij, in een felrode lange jurk, stralend en ontspannen op het podium. Met haar heldere en expressieve sopraan zong zij een waaier aan liederen reikend van Schubert (uiteraard ‘Der Wanderer’) tot Kurt Weill ( Youkali).

Angsten en hoop

Het was verrassend, tevens schrijnend, om te ervaren hoe liedteksten als het ware één op één samenvielen met de belevenissen van de vertellende Amiri. Hij sprak over de angsten en de hoop die je als vluchteling ervaart, over de gevaren tijdens een vlucht, over de moeite die je moet doen om een nieuwe taal te leren, een andere cultuur op te zuigen, je steeds te moeten bewijzen, en altijd weer het verlangen te voelen naar de plek waar je vandaan kwam.

Dat maakte bij voorbeeld het luisteren naar ‘Der Wanderer’ zo bijzonder met zinnen als ‘Ich bin ein Fremdling überall’. Of ‘Wo bist du, mein geliebtes Land, das Land, das meine Sprache spricht’. Nikki Treurniet sloot in intensiteit prachtig aan bij de Amiri’s ontboezemingen. Hoe vluchtelingen van een koude kermis kunnen thuiskomen, denk aan Ter Apel, werd tragisch uitgebeeld in het lied ‘Youkali’, geschreven door de Franse dichter Roger Fernay, en als een tango op de Franse tekst getoonzet door Kurt Weill. Treurniet zong het pittig, met expressieve uithalen in de hoge passages.

Opmerkelijke prestatie

‘Les roses d’Ispahan’ van Gabriel Fauré gaf couleur locale aan het land van vluchteling Amiri (die overigens steeds de term Perzië bezigde). Het werd verfijnd voorgedragen en met intieme inleving onderlijnd door pianist Lammerts van Bueren. Hij speelde lekker vrolijk in de begeleiding van Debussy’s grappige ‘Chevaux de bois’. Jammergenoeg miste ik een expressieve voordracht bij Amiri. Deels zittend op een chique bank, las hij zijn teksten met te weinig projectie van papier. Natuurlijk was er geen indringender afsluiting mogelijk dan ‘Morgen’ van Richard Strauss: ‘Und Morgen wird die Sonne wieder scheinen’. Treurniet werd uitbundig beloond door het publiek voor haar opmerkelijke prestatie.

‘O wüsst ich doch den Weg zurück’ luidde het motto van het concert waarmee het festival opende op zaterdag 13 mei. Mezzo sopraan Ema Nikolovska, begeleid door Wolfram Rieger, zong een fraaie keuze uit de werken van Johannes Brahms, Franz Schubert en Robert Schumann. De Canadese Nikolovska met een Macedonische achtergrond, won in 2019 de eerste prijs in het Bossche Vocalistenconcours en sindsdien is haar ster rijzende. Een pracht van een stemgeluid, groots van klank en soepel in de voordracht van het romantische programma. In de zeven heerlijke nummers van Brahms, met schoonheden als ‘Wie Melodien zieht es’ of het themalied ‘O wüsst ich’, vielen de begeleidingen van Rieger op door de puntigheid en het meeslepende legato in zijn spel.

Leichenphantasie

Buitengewoon was de expressiviteit waarmee hij in de lange, dramatische cantate ‘Leichenphantasie’ van Franz Schubert, de gevoelens inkleurde over de dood van een jongeman, betreurd door zijn vader. De destijds 21-jarige Friedrich Schiller dichtte het als een ‘In memoriam’ voor een overleden vriend. Verbazingwekkend dat Franz Schubert, 14 jaar oud, er felle, dan weer berustende muziek in hoorde. Een grandioos stuk dat zelden op concerten tot klinken komt.  Nikolovska drong diep door in de schilderingen van afschrikking die de dood oproept, en van de zoete gedachten die de vader koestert indien zijn zoon niet zou zijn gestorven. Maar de slotregel is pijnlijk: ‘Nimmer gibt das Grab zurück’. Met de cyclus van twaalf gedichten die Robert Schumann samenstelde uit gedichten van Justinus Kerner, zorgden Nikolovska en Rieger voor nog een adembenemende presentatie.

De festivaldirecteuren Henk Neven en Hans Eijsackers lieten zich niet onbetuigd in het actieve musiceren en gaven zondag 14 mei het festivalthema  ‘Wanderlust’ een flinke zwieper met Schuberts ‘Die schöne Müllerin’. Op mijn vraag hoe vaak Neven deze cyclus al zong, toonde hij lachend de tien vingers van zijn handen, toevoegend ‘en meer’. Hij reeg ieder van de twintig teksten met zijn lichte bariton op soevereine wijze aan een. Een spannende ervaring voor het luisterend oor, ondanks de vele keren dat ik in recitals dit geliefde werk hoorde. Ook voor de stampvolle kerkzaal. Verrassend hoe graag het publiek zoiets overbekends toch opnieuw wil beleven. Spannend hoe pianist Eijsackers de zanglijnen van specifieke effecten voorzag. Meteen al aan het begin: zo donderend had ik de raderen van de watermolen niet eerder gehoord.

Geen Connolly

Het festival kreeg nog een afzegging op het bordje: mezzosopraan Sarah Connolly moest haar optreden dat a.s. zaterdag 20 mei zou plaatsvinden, afzeggen. Mezzo Hagar Sharvit, begeleid door Kunal Lahiry, neemt haar concert over dat als motto draagt: ‘Lieder einer fahrenden Gesellin’. Let op de verrassende vrouwelijke vorm ‘Gesellin’. De inhoud van het programma legt het accent op liederen over vrouwen of gecomponeerd door een vrouw, in dit geval Clara Wieck. De concertinhoud is niet dezelfde als bij Connolly. Maar gehandhaafd is wel het kwintet aan teksten over koningin Maria Stuart van de Duitse toneelschrijver en dichter Karl Gisbert, Freiherr von Vincke, door Robert Schumann op muziek gezet. Uiteraard eindigt het concert met Gustav Mahlers ‘Lieder eines fahrenden Gesellen’.

Verder lezen, luisteren en kijken

Nikki Treurniet zingt Youkali   

In 2019 won Ema Nikolvska met pianist MichaelSikich de finale van het IVC voor lied duo´s

Hagar Sharvit nam deel aan de Schubert week met Thomas Hampson.

Franz Straatman sprak in 2022 met de toen kersverse directeur Henk Neven .

Verdere concertinformatie op de website van het Internationaal Liedfestival Zeist.

Franz Straatman zal nog tweemaal schrijven over het festival.