Elke vijf jaar viert het Utrechtsch Studenten Concert haar bestaan met een groots lustrumproject: een opera georganiseerd door Stichting LustrumOpera.  Na Thijl in 2018 en Das Rheingold op de Rijn in 2013 viert het Utrechtsch Studenten Concert hun 200-jarig bestaan met niets minder dan Doctor Atomic van John Adams. De opera over de ontwikkeling van de atoombom,  gaat inclusief een belevingsfestival, op 13 juli in première in de Werkspoorkathedraal in Utrecht. In twee artikelen maken we kennis met de makers, de opera zelf en de immense productie.

Enorme onderneming

Doctor Atomic is een opera over een van de grootste technische projecten van de vorige eeuw en deze opera uit te voeren is ook een enorm ambitieuze onderneming. In de voorbereidende fase werd er gerepeteerd in een loods in Utrecht Overvecht, waar ik een deel van het team opzocht. In dit eerste deel praatte ik met Bas Pollard, dirigent, regisseur Wim Trompert, bariton Quirijn de Lang, sopraan Jeannette van Schaik en voorzitter van het producerende team Dauwe Lentz. We zaten in een kring tijdens de pauze van de repetitie en we praten over de inhoud van de opera, het project en de relevantie van deze opera.

Hoe is het USC uitgekomen bij deze titel voor deze viering van haar 200-jarig bestaan?

Dauwe:’ Toen wij op zoek gingen naar een geschikt werk, zijn we naar de historie van het USC gaan kijken en we ontdekten dat er 200 jaar geleden vooral eigentijdse werken werden uitgevoerd door onze voorgangers. We besloten dus dat het een relatief eigentijds werk moest worden. We vroegen Bas en Wim om hun ideeën toen we onder meer Schönbergs Gurrelieder als geënsceneerd werk voorstelden.’

Wim:’ Ik zei dat als je een tenor wilde hebben die het echt goed kon zingen, dat je die dan nooit voor 5 weken aan je zou kunnen binden en als je een tenor vindt die dat wel zou willen doen, dat je publiek hem dan waarschijnlijk niet in dit werk zou willen horen. ‘

Dauwe:’ Ook Mahlers Derde symfonie passeerde de revue tot we met Doctor Atomic kwamen.’

Wim:’ Net als bij Das Rheingold in 2013 zei ik dat het onmogelijk zou zijn om dat voor elkaar te krijgen, maar dat ALS ze het toch gingen doen, dat ik daar dan bij wilde zijn! Het organiserend team is als een bad vol enthousiaste kikkers die soms de verkeerde kant op springen. Maar als ze de goede kant opspringen is er heel veel mogelijk.’

Relevant

Dauwe:’ Het werk is zo’n gaaf stuk en bovendien zo relevant en actueel, dat we het aandurfden. Het is ongelofelijk hoeveel partijen aan boord zijn gekomen. We krijgen hulp van de Nationale Opera en van de Nederlandse Reisopera en heel veel grote ondersteuners.

De grote vragen van de opera zijn heel erg actueel. Moet je alle technische vooruitgang wel willen toepassen, waar kan technische vooruitgang toe leiden?’

Wim:’ De opera speelt in de zomer van 1945. Terwijl Oppenheimer en zijn team nog met de atoombom bezig waren, was Duitsland al overwonnen. Het ging er om of je de bom moest door ontwikkelen en gebruiken om de oorlog tegen Japan te beëindigen. ‘

Dauwe:’ Het is een proces met gebrek aan sociale democratie. Het gebeurt zonder inspraak van de bevolking. Deze opera gaat over wat de gevolgen zijn van wat we creëren of kunnen creëren. Artificial Intelligence (en de gevaren daarvan) is een voorbeeld van nu en door de regelmatige dreigingen van Rusland zijn helaas atoomwapens ook weer actueel. Daarom hebben we ook het ‘belevingsfestival’ om de opera heen. Het is een educatieve wisselwerking waarin we de bezoekers dichter bij de opera en de thematiek van de opera brengen, maar op een manier waardoor de harde inhoud beter landt.’

Bariton Quirijn de Lang zingt de hoofdrol van J. Robert Oppenheimer, de wetenschapper die het Manhattan Project, het in het geheim ontwikkelen van de atoombom in de woestijn van Los Alamos, leiding gaf.

Droomrol

Quirijn: ‘Ik zei meteen ja toen ik gevraagd werd, want voor mij is het echt een droomrol. De muziek is zo mooi om te zingen en de rol is echt geweldig. Als je ziet hoeveel iedereen aan dit project geeft, kun je zelf niet anders dan je mee te laten voeren.’

Sopraan Jeannette van Schaik stapte heel kort voor de eerste repetitie in de rol van Kitty Oppenheimer.

‘Ik heb als een gek gestudeerd en vind het geweldig dat ik deze rol kan zingen. Daarbij ben ik ook zo onder de indruk van het enthousiasme van iedereen en van de passie van het orkest om dit project te doen slagen. ‘

Muziek

Dirigent Bas Pollard vult aan:’ Ja, dat is ook wat ik vaak aan studenten op het conservatorium zeg. Wapen je tegen routine van de orkestpraktijk, want als je dat niet doet kom je niet meer aan musiceren toe. Met deze mensen zijn we elke dag muziek aan het maken.

Deze partituur is zo gelaagd. Voor een deel is het ‘minimal music’ met hele sterke ritmische patronen, maar het zit vol met schitterende akkoorden en soms ook echt een dromerige klank. John Adams vertelde dat ten tijde van de wereldpremière er heel weinig orkesten deze partituur konden spelen, en nu spelen deze studenten het werk. Het niveau is zo hoog geworden. ‘

Rollen

Hoe kijkt Quirijn aan tegen het vertolken van een rol van een historische figuur? Hoeveel heb je bestudeerd?

‘Ik zag in de ogen van Oppenheimer een blik die me het gevoel gaf van een ‘1000 yards stare’ de starende blik van een man die alles gezien heeft. Wat hij aan het doen is, heeft hij gezien in zijn geest.  De rol heeft zoveel lagen: de handelingen van dag tot dag, de gesprekken met zijn collega’s over het maken van de bom, maar het is ook een rol vol metafysische beschouwingen en ook een heel poëtische laag. Hij zingt teksten uit de Bhagavad Gita (de heilige Hindoe geschriften), erotische teksten van Baudelaire en teksten van John Donne. Hij voorziet een enorm drama en het trauma dat daarbij zal komen. In een televisie interview citeert Oppenheimer de God Vishnu die in de Bhagavad-Gita zegt: ‘ Now I am become Death, the destroyer of worlds.’ Oppenheimer gebruikte dit citaat toen de eerste test met de bom geslaagd was. Hij realiseert zich wat de consequenties zullen zijn.’

Wim:’ Oppenheimer staat onder enorme druk om het project te doen slagen. Als wetenschapper wil hij ermee doorgaan. Gelijktijdig heeft hij angstaanvallen over de enorme verwoesting die de atoombom kan aanrichten.’

Raadselachtig

Soms zijn de scenes moeilijk te begrijpen op basis van het libretto van Peter Sellars alleen. De poëtische teksten lijken soms ook haaks op de handelingen te staan. Zo is de grote aria uit de 2^de akte raadselachtig.

Wim:’ Ik begreep die scene niet. Het is een scene in het huis van de Oppenheimers, op 16 juli 1945 en Kitty zingt op een tekst van een gedicht dat ‘Easter Eve 1945’ (Paasavond 1945) heet. Ik vond dat heel vreemd. Een scene waarin eigenlijk niets gebeurt, maar waar Kitty dat gedicht zingt.  Toen ik ging zoeken ontdekte ik wat er op die Paasavond in 1945 stond te gebeuren. Een dag later begon de grote invasie in Japan van Okinawa. Kitty beschrijft de angsten van de soldaten voorafgaand aan de strijd en het begin van de aanval. Dus de scene krijgt een heel andere lading. Op 16 juli is de eerste proefontploffing van de bom. ‘

Jeannette:’ Kitty heeft eigenlijk alleen maar poëtische teksten. Ze staat voor de eeuwige vrede en liefde.’ Wim:’ Eigenlijk wordt Kitty steeds opgeroepen, ze zit in het hoofd van Oppenheimer.’

Volgende week, in het tweede artikel over Doctor Atomic, praten we verder met Jeannette en Quirijn over de regie, de rollen en de ruimte waarin de opera zal worden opgevoerd. Het hele team verhuist deze week van de loods in Overvecht naar de Werkspoorkathedraal.

Doctor Atomic is te zien in de Werkspoorkathedraal in Utrecht op 13, 15, 17, 19, 21, 23 en 25 juli.

Kaarten zijn hier te krijgen.

In de cast naast Quirijn en Jeannette ook Bart Driessen, Agris Hartmanis, Lucas van Lierop, Jeroen de Vaal, Nanco de Vries en Maria Koshiishi.

Verder lezen, luisteren en kijken

‘Better my heart’, aria uit Doctor Atomic door Gerald Finley

In 2013 besteedde Place de l’Opera’s François van den Anker aandacht aan het lustrumproject van USC.

Rheingold op de Rijn wint Schaunard Award

Een zeldzaam interview met J.Robert Oppenheimer over de atoombom