Het Utrechtsch Studenten Concert werd twee eeuwen geleden opgericht en is daarmee het oudste symfonie orkest van Nederland. Dit bijzondere lustrum wordt gevierd met een geheel eigen productie van John Adams’ opera Doctor Atomic uit 2005. Na Rheingold op de Rijn in 2013 en Thijl in 2018 is dit het derde lustrum dat wordt gevierd met een opera. De première op 13 juli in de enorme Werkspoorkathedraal was een enorm succes, zozeer dat menig professioneel operahuis er jaloers van zou worden.

Historisch

Net als in Nixon in China en The death of Klinghofer heeft Adams in dit werk een contemporaine historische gebeurtenis als uitgangspunt genomen. Het libretto van Peter Sellars legt echter vooral de nadruk op de verschillende hoofdpersonen en hun zorgen, angsten en conflicten en minder op de centrale gebeurtenis zelf, de ontploffing van de allereerste atoombom ooit. De enorme stress waaronder de twee hoofdverantwoordelijken van het Manhattan Project gebukt gaan, generaal Leslie Groves en fysicus Robert Oppenheimer, is door Sellars uitstekend en invoelbaar uitgelicht. Mooie scène is waar Oppenheimer een gesprek met Groves plotseling een andere wending geeft door over diens dieet te gaan praten. Groves gaat daar gretig op in en plotseling is de dagelijkse calorische waarde van Groves’ eetpatroon een tijdje het enige dat van belang lijkt.

Gadget

De eerste akte speelt zich af ongeveer een maand voor de bom zal worden getest. Er zijn twijfels over de werking van het mechanisme dat de ‘gadget’ tot ontploffing moet brengen, absolute perfectie is hier geen luxe maar een vereiste en men is bij de nadering van het beslissende moment niet geheel zeker van zijn zaak. Verder twijfelen sommige wetenschappers aan de noodzaak ermee door te gaan. De bom werd ontwikkeld voor het geval dat Duitsland de US zou aanvallen met een eigen atoombom. Die dreiging is nu verdwenen dus kan alles worden afgeblazen.

Pressie

De tweede akte laat de aanloop naar de ontploffing op 16 juli 1945 zien. Politiek is de pressie groot om de test uiterlijk op die datum uit te voeren omdat de volgende dag de conferentie van Potsdam zal beginnen. Truman wil daar Stalin op de hoogte kunnen stellen van het nieuwe wapen dat tegen Japan kan worden ingezet om zodoende zijn collega tot een oorlogsverklaring tegen dat land te brengen. Samen kunnen de twee grootmachten Japan tot een snelle overgave dwingen, zo is de redenering. Daarmee wordt de druk op Groves gelegd, zozeer dat hij niet langer boodschap wil hebben aan de weersverwachting die onweer, bliksem en harde wind voorspelt. Als er geen geschikt weerbericht komt maakt Groves desnoods zijn eigen weer.

Edward Teller loopt twijfel te zaaien over het effect van bom, Oppenheimer staat op de rand van een zenuwinstorting, Groves eet een overmaats stuk chocolade. Tijdens het aftellen wordt de tijd vertraagd en dan plotseling is alles voorbij. Het beslissende moment heeft Sellars overgeslagen. In plaats daarvan horen we stemmen die afkomstig lijken te zijn uit Hiroshima, van mensen die de klap hebben overleefd. Ik was al tweemaal op die plek en de geschiedenis is daar nog altijd zeer voelbaar. Doctor Atomic roept vergelijkbare emoties op.

Regie

Regisseur Wim Trompert heeft gekozen voor een eenheidsdecor (ontworpen door Eric Goossens) waarin de aanvankelijk losse componenten van de bom dreigend aanwezig zijn. Centraal zien we een kleine heuvel met daarin een diepe kom. Hieruit komen zo nu en dan spelers tevoorschijn of verdwijnen erin. De ‘heuvel-kom’ doet ook dienst als speelveld voor een groep dansers die aanvankelijk onopvallend maar steeds nadrukkelijker het lot gestalte geven dat de Japanners te wachten staat. Een grote groep figuranten versterkt dit effect.

Droombeeld

De basis van de bom is een halve bol waarin Kitty Oppenheimer in haar duet met Oppie op haar gemak aan het loungen is. Een erboven hangende bol en een tweede halve bol completeren het beeld. Als de drie delen zijn samengevoegd zien we een levensechte replica van ‘The Gadget’, de koosnaam voor deze destructiemachine. Trompert heeft de huiselijke scènes geschrapt, Kitty verschijnt als een droombeeld voor Oppenheimer die nog laat aan het werk is. ‘Am I in your light?’, zingt ze. Maar zij vertolkt slechts zijn innerlijke stem, is als het ware zijn muze. Ook de bom heeft in dit concept een andere rol, staat voor hun zoontje. ‘Your father has a passion for freedom’ zingt Kitty. De vader van de allereerste atoombom is degene die door afschrikking nieuwe oorlogen moet voorkomen en daarmee een vrijere wereld mogelijk zal maken. Zo ziet Kitty het althans, zij stuwt zijn gedachten voort in die richting.

Het indiaanse dienstmeisje Pasqualita ziet het anders. Als een aardgodin stijgt ze op uit de heuvelkom en zingt net al Erda versluierde waarschuwende woorden. Aan het slot van haar monoloog geeft ze de verbijsterde Oppenheimer een draai om zijn oren.

Wonderwel geslaagd

Het decor van Eric Goossens en de kostuums van Martijn Kramp zijn wonderwel geslaagd en weten van de voorstelling een visueel schouwspel te maken zelfs op die schaarse momenten dat alles stilstaat. De kleding van de mannen past goed in het jaren ’40 tijdsbeeld maar voor de twee vrouwen heeft Kramp dit losgelaten. Kitty loopt in een prachtig blauw broekpak met daarover een lange blauwe mantel en tegen het einde ook een grote hoed in dezelfde kleur. Het kostuum toont driehoekige accenten, een verwijzing naar Trinity, de ‘officiële’ aanduiding voor de bom. Paqualita’s jurk is groen met cirkelvormige accenten die verwijzen naar de levenscyclus. De groep dansers komt tegen het einde op in kostuums met rode bollen en ogen in die scène uitgesproken Japans.

Sopraan Jeannette van Schaik heeft twee prachtige lange solo’s waarin Kitty inzicht geeft in haar gevoelens en kijk op de hele situatie, uitstekend gezongen en een lust voor het oog in haar blauwe gewaad. Haar dienstmeisje Pasqualita heeft een korte solo waarin ze een authentiek indiaans liedje zingt. Mooie rol van de Japanse mezzo Maria Koshiishi. De bas Bart Driessen vertolkte de rol van Edward Teller, de latere vader van de H-bomb. Zijn rol zweeft tussen ernst, cynisme en sarcasme. Hij is duidelijk geen team player, maar natuurlijk wel een briljant fysicus. Driessen wist die aspecten goed over het voetlicht te brengen.

De Lang absoluut top

Bariton Agris Hartmanis gaf gestalte aan generaal Leslie Groves. Echt zingen hoefde hij niet maar parlando acteren met een overbearing attitude ging hem uitstekend af. Naast hem oogde bariton Quirijn de Lang als een frêle kamergeleerde en dat contrast werkte uitstekend in de scènes die ze samen speelden. De Langes vertolking van Oppenheimer was absoluut top. Zij personage staat permanent op het toneel, feitelijk draait alles om hem en zowel in de opera als in Los Alamos is een moment aflaten er voor hem niet bij.

Tenor Lucas van Lierop was te horen als Robert Wilson, naast Teller de belangrijkste onrustzaaier. Maar even zo goed wel de man die op die toren naast de bom moet zitten om de laatste hand aan het geheel te leggen. Tenor Jeroen de Vaal als James Nolan en bariton Nanco de Vries als de geplaagde weerkundige Frank Hubbard completeerden de cast.

USC Fenomeen

En dan de jubilaris: het USC. Ik schreef ooit naar aanleiding van Rheingold op de Rijn: ‘dit orkest is een fenomeen’. En die kwalificatie is onverkort van toepassing op de huidige generatie studenten die samen dit prachtige ensemble vormen. Het is wonderbaarlijk wat dirigent Bas Pollard die groep talentvolle amateurs allemaal kan laten brengen op muzikaal gebied. En in dat orkest zitten ook nog eens tien leden die een jaar lang hebben gewerkt om dit megaproject  op poten te zetten. Uiteraard met hulp van veel anderen, maar even zo goed draaide het allemaal om hen. Groot compliment.

Koor

Naast het USC was er een belangrijke rol weggelegd voor de Utrechtse Studenten Cantorij. Hun rol was vooral die van declameren en commentaar geven, heel strak en sober. Er moet veel worden uitgelegd en voorgelezen en dat heeft Adams zoveel als mogelijk bij het koor gelaten. De solisten hebben ook wel veel Sprechgesang maar vooral Kitty en Oppie zijn veel lyrische momenten gegund. Dat strookt ook met het poëtische karakter van hun teksten (John Donne, Charles Baudelaire, Muriel Rukeyser). De muziek doet me daar bij vlagen sterk aan Britten denken. Orkestrale passages zijn juist erg ritmisch, meeslepend maar ook met oplopende spanning. Het geluidsniveau was daarbij regelmatig heel hoog, iets waar ik meestal veel moeite mee heb. Maar in de grote Werkspoorkathedraal vervulde het een duidelijke functie en kwamen ook de extra geluidseffecten van Jan Panis zeer goed te pas. De belichting van Cor van den Brink voerde tegen het einde de spanning op tot het kookpunt. Karim Ameur en Blazej Jasinski tekenden voor respectievelijk de dramaturgie en choreografie.

Ik herhaal het nog maar eens: Doctor Atomic is een topproductie en verdient stijf uitverkochte voorstellingen. Er volgen er nog zes en wel op 15, 17, 19, 21, 23 en 25 juli. Mis het niet, dit fantastische operaspektakel.

Verder lezen, luisteren en kijken

Hier een kennismakings video over Doctor Atomic

Nog een video over deze productie

Place de l’Opera  sprak met de makers: deel een van die gesprekken

deel twee met Quirijn de Lang en Jeannette van Schaik