Adams’ Antony and Cleopatra valt tegen
Op 28 oktober was in Barcelona de Europese première van John Adams’ nieuwste opera, Antony and Cleopatra. Een Adams premiere is een opera evenement dat je niet mag missen en in het Gran Teatre del Liceu zag een elegant publiek een werk dat bol staat met alles wat de opera’s van John Adams zo geliefd maakt, maar er ontbrak iets: emotie.
De opera in twee bedrijven volgt Shakespeare’s toneelstuk met enkele klassieke aanvullingen van (Drydens vertalingen van) Virgilius en Plutarchus, in een libretto van de componist zelf, bijgestaan door regisseur Elkhanah Pulitzer en dramaturg Lucia Scheckner.
De opera ging in 2021 in San Francisco in première en was een gematigd succes. Dat was ook in Barcelona het geval. Toch kon ik me niet aan de gedachte onttrekken dat veel van dat succes gebaseerd was op de reputatie van Adams, meer dan op de ervaring van wat er zich op het toneel had afgespeeld. Ik zeg dat niet voor niets want wat er uit de orkestbak kwam was John Adams op zijn aller best, maar op de bühne wilde het drama maar niet ontvlammen.
Inhoud
In het (heel) kort is het verhaal als volgt; De Romeinse generaal Antony is in Egypte en heeft een relatie met de Egyptische koningin Cleopatra. Als hij wordt teruggeroepen naar Rome hoort hij van Caesar dat hij moet trouwen met diens zuster Octavia. Caesar wil een einde aan de macht van Antony maken door hem aan zich te binden, maar het werkt averechts. Overmoedig trekt Anthony, gesteund door de vloot van Cleopatra, ten strijde tegen Caesar, maar als Cleopatra haar vloot terugtrekt doet ook Antony dat en hij verliest daardoor de slag met Caesar. Het volk in Rome ervaart de nieuwe macht van Caesar, die de republiek beëindigt en zijn Keizerrijk uitroept, als Keizer Augustus. Hij is heerser over de wereld.
Antony krijgt te horen dat Cleopatra zelfmoord heeft gepleegd (om Antony uit zijn emotionele tent te lokken) en daarop valt hij in zijn eigen zwaard. Cleopatra leeft echter nog. Als zij hoort van de daad van Anthony en gevangengenomen wordt door de troepen van Caesar die haar naar Rome willen meenemen om haar ten over het gehele volk te vernederen als ‘oorlogsbuit’, pleegt ze zelfmoord door zich te laten bijten door een gifslang.
Drama
Genoeg stof voor een groot drama, maar zoals gezegd kon deze productie van alle ingrediënten geen overweldigende opera maken. Ja, Adams heeft weer enkele mooie solo’s geschreven voor bariton Gerald Finley in de rol van Antony. Maar geen van die solo’s heeft de impact van bijvoorbeeld de monoloog ‘Batter my heart’ uit Doctor Atomic of de voor James Maddelena geschreven monoloog in The Death of Klinghofer, de ‘Aria of the Falling Body’. Ook de goede koorscènes hebben het allemaal net niet, maar het is vooral de rol van Cleopatra die de opera voor mij tegenvallend maakte.
Cast
Het vorig jaar was ik vol lof over Julia Bullock, toen zij in Amsterdam zoveel indruk op mij maakte in de voorstelling over Josephine Baker, Perle Noire. Nu kwam zij vocaal tekort om de toch vóór en óp haar geschreven rol van de Egyptische koningin, tot een goed einde te brengen. Ze had moeite met de extremen van de rol, en dan vooral in de hoogte. De laagte klonk monotoon en vaak droeg de stem niet genoeg. Daardoor leek haar vertolking verkrampt en wekte haar schreeuwerige zang soms echt irritatie bij mij op.
Gerald Finley was vocaal sterk, maar ook hij kon van Antony geen karakter maken dat wij in onze harten wilden sluiten. Caesar, uitstekend gezongen door Paul Appleby had dan wel grote autoritaire scenes, ook hij was geen personage waar ik iets van emoties kon voelen. De enigen die dat wisten op te roepen waren de dienstmaagd van Cleopatra, Cahrmina, met rijke altstem gezongen door Adriana Bignagni Lesca, de sonore en trouwe vriend van Antony, Enorbarbus, van bas-bariton Alfred Walker en de ontroerende Elizabeth DeSong in de wat ondankbare rol van Octavia. De rest van de rollen was goed tot zeer goed bezet en het koor zong uitstekend.
Enscenering
De op het eerste oog esthetisch verantwoorde enscenering van Elkhanah Pulitzer met de scenografie van Mimi Lien werd gedurende de uitvoering een beetje te veel van het goede. Te veel scene wisselingen, te veel vermengingen van stijlen; een tijdloze, maar toch enigszins aan de jaren 30 doen denkende aankleding, leidde haast vanzelfsprekend tot associaties met het fascistische Rome van de jaren dertig, en de zwart- wit videofragmenten (volgens mij uit de jaren 20) zorgden voor overdaad en verwarring.
Het luxueuze hof van Cleopatra riep Cecil B. DeMill -Hollywood sferen op, maar net als in alle, veelal parlando, vocale onderdelen, wilden de verschillende decors en kostuums geen geheel worden.
In de beroemde slotmonoloog en sterfscène van Cleopatra, waarin zij om haar mantel een kroon vraagt, krijgt de Egyptische koningin antieke Egyptische stukken aangereikt en sterft ze in een minimalistisch decor met subtiele verwijzingen naar de oevers van de Nijl en een sterrenhemel. Prachtig, maar het kwam te laat.
Geen indruk
Al het visuele moois en het goede acteren van alle solisten konden niet verhullen dat de opera van scene naar scene sprong zonder veel indruk achter te laten. De gezongen melodieën missen emotie en variatie. Maar hoofdzaak was dat het libretto en de uitwerking daarvan niet spannend genoeg was. In de samenwerking met Peter Sellars waren Doctor Atomic, Nixon in China en The Death of Klinghoffer misschien wat minder direct en artificiëler, maar wel veel sterker, gelaagder en uitdagender.
Orkestraal genieten
Muzikaal, en dan bedoel ik vooral orkestraal, was er wel heel veel te genieten. De orkestratie van John Adams was zoals altijd complex, maar transparant, ritmisch en rijk. Bijzondere keuzes van instrumenten, zoals een cymbalon, gaven een bijzonder karakter aan de Egyptische scènes en de mooie strijkers klanken samen met het slagwerk werkten als de vaak opgewonden hartslag van de partituur. Soms echter was het door Adams zelf gedirigeerde orkest te luid, zoals in de grote demagogische toespraak van Caesar in Rome.
Prachtige ‘leidmotiven’ in het uiterst geconcentreerd spelende orkest gaven muzikale verdieping van de karakters, maar konden toch niet goed afgeronde creaties van de hoofdpersonen maken. Daarvoor waren de monotone parlando gezongen melodielijnen gewoonweg te vervelend, te repetitief en te voorspelbaar.
Al met al verliet ik vrij teleurgesteld de zaal. Hoe anders was het haast euforische gevoel toen ik deze zomer de fabriekshal in Utrecht na afloop van Doctor Atomic verliet. Daar waren alle losse elementen samen een indrukwekkend en ontroerend geheel geworden, hier bleven het slechts mooie en minder mooie elementen.
Verder lezen, luisteren en kijken
De trailer van Antony and Cleopatra
Doctor Atomic besproken door Peter Franken
The death of Klinghoffer in de ZaterdagMatinee, gerecenseerd door Franz Straatman
De auteur
