Vele opera‘s, beroemd in hun tijd, zijn bij latere generaties nagenoeg in vergetelheid geraakt. Hoe zeer ten onrechte dat is, demonstreert de nieuwste cd Forgotten Arias en een gelijknamige concerttournee van de countertenor Philippe Jaroussky. Op 11 november jl. deden de Franse zanger en het Ensemble Le Concert de la Loge onder leiding de violist Julien Chauvin Amsterdam aan. In de uitverkochte Grote Zaal van Het Concertgebouw liet Jaroussky de ‘vergeten aria‘s van Johann Adolf Hasse, Michelangelo Valentini, Tomaso Traetta, Andrea Bernasconi, Giovanni Battista Ferrandini, Johann Christian Bach en Niccolò Jommeli triomfantelijk klinken.

Napolitaanse operaschool

Het merendeel van de componisten van dit programma is geboren of heeft gestudeerd en gewerkt in Napels, de stad met een eigen operacultuur. Hier ontstond rond 1700 de opera seria (de ernstige opera), waarbij de nadruk op de talrijke aria‘s in de da capo-vorm kwam te liggen die de zanger maximaal de gelegenheid gaven te schitteren. De aria’s van het Amsterdamse concert lieten de mooie voorbeelden van diverse aria-genres uit de achttiende-eeuwse Napolitaanse operaschool horen: aria’s om vocale virtuositeit en de beweeglijkheid van de stem te demonstreren, aria‘s vol weemoed en grote droefheid met minder versieringen en aria’s waar het accent meer op de stemomvang en bereik ligt (bij Jaroussky zijn dat de heel aangename lage tonen). De lyrische, beschouwende en dramatische aria‘s van Valentini (uit La Clemenza di Tito), Bernasconi (uit L’Olimpiade) en Traetta (eveneens uit L’Olimpiade) zijn niet voor niets opgesierd met variaties en ornamenten; ze zijn specifiek bedoeld om de uiteenlopende gemoedstoestanden uit te drukken en sterk emotionele momenten te benadrukken.

Aangezien de meesten van deze componisten elkaar goed kenden en veel van elkaar leerden, was het bijzonder interessant om de verschillende aria’s te horen die de vaak wedijverende collega’s op hetzelfde onderwerp schreven, zoals in het geval van Artaserse van Niccolò Jommeli uit 1749 én Johann Christian Bach uit 1760. Met zijn bijna tachtig opera’s behoort Jommeli tot de belangrijkste componisten van de Napolitaanse operaschool. Zijn dramatisch geconcentreerde Artaserse, met een goed uitgewerkte orkestpartij, dateert uit het jaar van zijn benoeming tot maestro di capella van de Sint-Pieter in Rome. Deze componist van talloze lichtvoetige opera‘s buffa was ook ‘medeverantwoordelijk’ voor het uitbarsten van de ‘buffonistenoorlog’ (Querelle des Bouffons, 1753) in Parijs tegen de voorstanders van de Italiaanse opera.

De meer ingetogen en verhalende aria uit Artaserse van de ‘Londonse Bach’ (zoals Bachs jongste zoon ook wel wordt genoemd vanwege zijn lange verblijf in die stad) laat de invloed van Hesse, Traetta en Jommeli horen. Deze opera was de eerste die Johann Christian in Italië schreef voordat hij tot de belangrijkste componisten van de Italiaanse opera’s in London uitgroeide.

Een van de meest aangrijpende aria‘s van het concert was ‘Gelido in ogni vena’ uit de opera Siroe, re di Persia van Giovanni Battista Ferrandini. De sterk geaccentueerde woorden en veelzeggende pianissimo’s van Jaroussky spraken het publiek meteen aan, wat uiteindelijk tot een staande ovatie leidde.

Veel indruk maakten de twee aria’s en het recitatief uit Demofonte van Johann Adolf Hasse. In zijn jonge jaren zong Hasse zelf tenorpartijen in het Italiaanse operarepertoire van Hamburg en Braunschweig. Zijn zang- en acteurservaring, maar ook zijn huwelijk met de beroemde sopraan Faustina Bordoni, hielpen hem bij het componeren van zijn eigen opera‘s. Hij wist als geen ander hoe hij de stem van de zanger op zijn mooist kon laten klinken en zijn vocale virtuositeit effectvol te demonstreren. Na zijn studie bij Porpora en Scarlatti in Napels deelde Hasse zijn leven tussen zijn favoriete land Italië en Dresden waar hij tot Oberkapellmeister werd benoemd. Zijn opera Demofonte is geschreven op een libretto van Pietro Metastasio. Dit beroemde tekstboek leverde tussen 1733 en 1782 circa zeventig verschillende opera‘s. op, waaronder die van onder meer Galuppi, Pasiello en Cherubini. In zijn aria‘s bezingt Osmide, de oudste zoon van de koning Demophon, zijn liefde voor Dirce, die uitgekozen werd voor het jaarlijkse offer aan de god Apollo.

Sinfonia’s en Ouvertures

Al deze componisten verstaan uitstekend de kunst om prachtig te instrumenteren en de aria‘s dramatisch interessant te houden. Dezelfde kleurenrijkdom en veelvoud aan expressie gold ook voor het instrumentale gedeelte van het concert. Buitengewoon levendig, voortvarend en expressief speelde het Ensemble Le Concert de la Loge Johan Adolf Hasse’s kleurrijke Sinfonia uit de opera Demofonte, Georg Friedrich Händels sterk dramatische Ouverture uit Ariodante en Sinfonia periodica van Niccolò Jommeli. Ook klonk er de Sinfonia uit Catone in Utica van Leonardo Leo, de leraar van Jommeli en de componist van meer dan zeventig opera’s.

Schoot in de roos

In hun lezing van het in vergetelheid geraakte repertoire, toonden de zanger en de musici zich als betrouwbare en enthousiaste pleitbezorgers van de achttiende-eeuwse operamuziek. Vanaf de eerste minuut slaagde Philipp Jaroussky erin om het Amsterdamse publiek volledig in te nemen voor dit grotendeels onbekende repertoire. Het zuchtte mee, lachte mee, hield de adem in en applaudisseerde genereus.

Jaroussky heeft een ideale stem voor deze aria‘s , met voldoende volume en een licht en wendbaar geluid. Hij imponeerde met zijn heldere betoogtrant en duidelijke dramatische accenten. Hij schuwde het effect van versieringen niet, ze bleven smaakvol en werden nooit overdreven. Zijn stem klonk nooit monotoon, hij maakte dynamisch grote contrasten (zijn piano en pianissimo waren voorbeeldig) en gaf deze bij uitstek dramatische en theatrale muziek de juiste dosis passie en spanning mee die je bij andere, meer gepolijste, uitvoeringen van dit repertoire nogal eens mist.

Het was een concert waarbij je je realiseert dat dit repertoire nog voor veel verrassende ontdekkingen kan zorgen, mits deze spannende muziek op de passende sprankelende manier wordt uitgevoerd. De ‘vergeten aria‘s kunnen qua melodische rijkdom en triomfantelijkheid moeiteloos de vergelijking doorstaan- en tippen aan de bekendste barokopera-aria‘s .

Verder lezen, kijken en luisteren

Video van de opname van de CD Forgotten Arias, 

Martin Toet genoot in februari ook van Jaroussky.