In het Teatro Real in Madrid vond op 11 november de Spaanse première plaats van het geënsceneerde oratorium Theodora van Händel. De voorstelling is in co-productie gemaakt met het Royal Opera House Covent Garden in Londen.

De ophef over de enscenering van Theodora in regie van Katie Mitchell, begon al lang voor de première in Londen in 2022.  Er was commotie over de waarschuwingen over expliciet geweld en seks op de website van de Royal Opera. Ook nu in Teatro Real te Madrid zijn die waarschuwende teksten op de website en in het programmaboekje te lezen. Deze productie toont gewelddadige scènes en bevat thema’s als terrorisme, intimidatie en seksuele uitbuiting.  Een dergelijke waarschuwing zou op de website bij de huidige productie van Le Lagrima di Eros van De Nationale Opera ook veel eerder, voor aanschaf van de kaarten, op zijn plaats geweest zijn. Die beelden zijn wel ronduit gruwelijk en schokkend!

Het gebruik van een intimiteitscoördinator in de persoon van Ita O’Brien is voor Teatro Real nieuw. Dit alles is tot op zekere hoogte een beetje afleidend geweest. De productie is voor het grootste deel een ingetogen aangelegenheid, niet bijzonder expliciet, maar we zijn ook weer twee jaar verder sinds de première in Londen en dergelijke waarschuwingen geven opera huizen nu veel vaker.

Christelijke martelaar

Het door Händel in 1750 op muziek gezette verhaal van Theodora speelt zich af in het Antiochië in de 4e eeuw. President Valens kondigt een feest ter ere van Jupiter aan, waar Theodora als Christen niet aan wil deelnemen. Haar standvastigheid leidt ertoe dat de Romeinse officier Septimius haar gevangen neemt, zodat ze als hoer zijn manschappen kan dienen. Septimius’ kameraad Didymus bekent ook een Christen te zijn en doet er alles aan om zijn beminde Theodora, de vrouw die hem tot het geloof heeft gebracht, te redden. Ondanks welwillendheid van de kant van Septimius, die Didymus nog de mogelijkheid biedt om met Theodora van plaats te wisselen, blijft president Valens onwrikbaar, hij wil zowel Theodora als Didymus laten ombrengen. In het libretto worden ze gedood en sterven als martelaar.

Katie Mitchells regieopvattingen zijn feministisch waarbij zij de positie van vrouwen doorgaans onderzoekt en ondervraagt. Ze stelt Händels uitbeelding van Theodora als stoïcijns of passief aan de kaak en maakt haar tot een fundamentalistische revolutionair. De opvoering update de oorspronkelijke setting van de opera naar een niet nader bepaalde tijd en situatie waarin Christenen samenwerken met hun Romeinse onderdrukkers. De handeling speelt zich af in de ambassade van de Romeinse president Valens. Theodora, een Christen en een medewerker in het huishouden van Valens, smeedt in het geheim een plan om de ambassade met haar geïnfiltreerd christelijke verzetsleden te vernietigen.

Aan het einde van de opera, wanneer President Valens een bevriezingsdood gebiedt, draaien de rollen ineens vliegensvlug om. De Christenen komen in opstand, Irene wurgt een Romein en Theodora vermoordt Valens om vervolgens ook de op de grond liggende Septimus af te maken. Theodora, misschien getraumatiseerd, ontpopt zich als een fundamentalistische agressor. Mitchell wil laten zien dat extremen in visie van religieuze fanaten en van fundamentalistische revolutionairen, niet zo veel van elkaar vandaan liggen. Pas later zal blijken of Theodora als heilig of crimineel gezien wordt, dan wel de opvolger van Valens, de president wordt.

Prachtig functioneel

De prachtig in elkaar grijpende kamers, een ontwerp van Chloe Lamfords, nemen ons mee naar de centrale plaats van handeling; de keuken, waar we Julia Bullock, (Theodora) en Joyce DiDonato, (Irene) bommen zien maken en de zaken bekokstoven. Dan schuiven we naar een grote salon waarin bas Callum Thorpe als de presidentiële psychopathische Valens bevelen uitdeelt en officiële functies bekleedt. Aan de linkerzijde daarvan, blijkt een door de staat gerund bordeel te zijn, waar Theodora te werk wordt gesteld. Helemaal aan het eind van de opera blijkt rechts van de keuken, een koelcel waar Theodora en Didymus dreigen te worden ingevroren. Een prachtig functioneel decor dat technisch subliem zacht en bijna ritmisch op de muziek heen en weer schuift. Een grote pluim voor ontwerp en uitvoering.

Gender

Mitchell maakt meer dan de meeste regisseurs van de genderimplicaties. De scène waarin Didymus (Iestyn Davies) in het bordeel met Theodora van kleding wisselt is prachtig en door dit niet in de gevangenis, maar in het bordeel te situeren worden ook de thema’s van ook mannenprostitutie en sekswerkers versus gedwongen prostitutie aan de kaak gesteld. Dit wordt gedaan met een meer dan goede personen regie (hier her ingestudeerd door Dan Ayling) en voortreffelijke acteurs. De paaldanseressen die bijna in stilstand op Händels muziek bewegen zullen nog lang op mijn netvlies blijven. Wat een geraffineerde beelden en sublieme aansluiting op de muziek en zang.

Theodora in de tijd Händel

Händel beschouwde Theodora als zijn grootste oratorium. Tegenwoordig zullen weinigen het met hem oneens zijn. Toch was het werk niet succesvol bij de première in Covent Garden in 1750. In de tijd van Händel in Londen was het thema van het werk zo gedurfd dat het de opera automatisch in een marginale positie bracht. De componist zelf was zich hiervan bewust. Een publiek, voor het grootste deel protestants, werd gevraagd iets onmogelijks te doen; zich in te leven in de heilige Theodora van de katholieke kerk. De muziek is bovendien ongekend complex in vergelijking met andere werken van Händel. We treffen niet het pompeuze dat kenmerkend is voor andere oratoria van de componist. Het was ook geen verhaal met goede afloop, wat in die tijd nog gebruik was. De presentatie als opera met veel stil spel en de aanwezigheid van Theodora en Irene op het podium bijna vanaf het begin af aan verhoogt de intensiteit en sluit goed aan bij de muziek. Ook het gebruik van slow motion en het uitbeelden van emoties die niet in het libretto staan, blijft voor mij steeds geloofwaardig en lijkt ondersteund door Händels muziek.

Muzikaal adembenemend

De cast van Theodora in Madrid loog er op papier al niet om en ook in werkelijkheid is het muzikaal adembenemend. Ivor Bolton beheerst het orkest goed en haalt er het beste uit. Ondanks het applaus van het premièrepubliek in Madrid na elke aria of arioso, houdt hij het tempo strak waar mogelijk, waardoor de onderbrekingen niet echt storend worden. Het koor klinkt, voor een niet in barok gespecialiseerd ensemble, goed. Er zijn af en toe wat problemen met de inzetten en een enkele hapering, juist in het slotkoor.

Julia Bullock als Theodora klinkt met haar stille passie oprecht in haar aria’s. Ze speelt een gedreven Theodora waarbij de scheidslijn tussen het religieus fanatisme van Händel en het revolutionair fanatisme van Katie Mitchell naadloos in elkaar over gaan. Haar stem versmelt prachtig met die van Iestyn Davies in hun duetten. Hij zingt Didymus de hele tijd betoverend, soms met de helderheid van een licht op Philippe Jarousski lijkende klank, maar met meer ijzer en mannelijkheid, wat de operaversie van deze Theodora ten goedde komt. Zijn rol debuut van Tolomeo in Giulio Cesare in Parijs aan het begin van dit jaar vond ik ook al heel krachtig, echt een fijne stem. Tenor Ed Lyon klinkt prima als Septimus. Zijn ‘From vitue springs each gen’rous deed’, was erg overtuigend en wat betreft intensiteit meer in deze opera versie passend, dan de door mij geliefde versie van deze -misschien wel iconische- aria door Richard Croft*.

Heel erg veel te zingen heeft Irene niet, maar ze is wel voortdurend op toneel en dat doet Joyce DiDonato goed. Of het nou de rol van schrijfster Virginia Wolf is in The Hours of hier de rol van Irene, DiDonato draait haar hand niet om voor stilspel. Ze acteerde recent in New York in The Hours veel natuurlijker dan Renée Fleming of andere grootheden, wiens primaire talent vooral bij de zang ligt. Hier met Bullock en de rest van de cast staan volwaardige zangers èn acteurs. De aria van Irene ‘As With Rosy Steps is the Morn’ is een met recht goddelijk stuk. De spelers bewegen in wrange, met de muziek gelijke, maar in handeling contrasterende slow motion. DiDonato’s bekende uitspelingen van de dissonanten zijn daardoor nog verrukkelijker en de introverte pianissimo’s voortreffelijk uitgevoerd. Vergeleken met haar cd-opname en eerdere uitvoeringen voegt ze opnieuw enkele andere ornamenten toe, die volledig natuurlijk klinken. Het is alsof Händel zelf gewenst had dat hij ze had genoteerd, of in elk geval dat ze nu precies zo klinken als hij ze had kunnen bedenken.

In 2015 werd Theodora in Het Concertgebouw in een prachtige NTR ZaterdagMatinee-bezetting uitgevoerd als oratorium; de interpretatie van Philippe Jarousski was daar destijds hemels. Ook toen zong bas Callum Thorpe, die ook nu weer in Madrid, een heerlijke boosaardige Valens neerzet, heel theatraal en met veel klank.

Kwesties

Het lijkt dat Theodora, af te meten aan de geringe populariteit, waarschijnlijk te radicaal, te uitdagend en te complex was voor het publiek in de tijd van Händel. Nu in een tijd waarin religieuze betrokkenheid in de samenleving is afgenomen, krijgt een verhaal over het trouw blijven aan jezelf en aan de waarden waarin je gelooft des te meer kracht en actualiteit.

Waar ligt plicht? Is het legitiem je terug te trekken uit de wereld als men deze afkeurt? Of geweld te gebruiken? Hoeveel vrijheid kan men geven aan de overtuigingen van minderheden? Kan men hen vrijheid geven om de wet te overtreden? Te demonstreren? Kunnen soldaten bevelen weigeren uit moreel oogpunt/ gewetensbezwaren? Wat betekend vriendschap en hoe ver gaat dat? Het werk blijkt, zoals alleen de beste kunst doet, een universaliteit in de muzikale emoties te bezitten en een boodschap die jarenlang houdbaar blijft.

In 2021 roept een man op tot bestorming van het Capitool. Dat zou je een misdadiger kunnen noemen omdat hij daarmee aanzet tot een opstand. Er zijn in de Romeinse tijd mannen voor minder geëxecuteerd.  Anno november 2024 weten we dat zo iemand toch verkozen kan worden tot president van een wereldmacht. Ook na deze versie van Theodora zal pas veel later blijken of Theodora als succesvol revolutionair of als crimineel gezien wordt. Is zij de nieuwe opvolger van president Valens?  Theodora for president!

Theodora in Madrid is nog te zien op 19, 21 en 23 november in het Teatro Real.

Verder kijken, luisteren en lezen

Video introductie Theodora.

Jordi Kooiman besprak de concertuitvoering van Theodora in de NTR ZaterdagMatinee

Joyce Didonato zingt de aria ‘As With Rosy Steps is the Morn’.

*Richard Croft zingt ‘From vitue springs each gen’rous deed’.