Richard Strauss zette met de Vier letzte Lieder een prachtige kroon op zijn imposante en rijke oeuvre. Hoewel wellicht niet als cyclus bedoeld, groeide het liederenkwartet uit tot één van zijn meest geliefde werken. Een portret in beeld. Met dank aan YouTube.

Ruim een jaar voor zijn dood in 1949 stuitte Richard Strauss op het gedicht ‘Im Abendrot’ van Joseph von Eichendorff. Het raakte hem en hij zette het op muziek. Rond dezelfde tijd kreeg hij het complete werk van dichter Hermann Hesse onder ogen. Drie van diens gedichten gebruikte hij voor liederen voor sopraan en orkest: ‘Frühling’, ‘September’ en ‘Beim Schlafengehen’.

Het is niet bekend of Strauss de liederen als cyclus had willen uitgeven en of hij zijn állerlaatste lied, ‘Malven’, als deel van de set had bedoeld. Sommigen menen bovendien dat het onvoltooide lied ‘Nachts’ bij de cyclus had kunnen horen. Hoe dan ook, Strauss’ vriend Ernst Roth, werkzaam bij uitgeverij Boosey & Hawkes, besloot na het overlijden van de componist vier liederen te bundelen en onder de titel Vier letzte Lieder uit te brengen.

Ook over de juiste volgorde verschillen de meningen. Bij de wereldpremière van de werken op 22 mei 1950 in de Royal Albert Hall koos sopraan Kirsten Flagstad voor de volgorde ‘Beim Schlafengehen’, ‘September’, ‘Frühling’ en ‘Im Abendrot’. In de uitgave van de cyclus, die na de wereldpremière volgde, is de volgorde echter ‘Frühling’, ‘September’, ‘Beim Schlafengehen’ en ‘Im Abendrot’. Die volgorde wordt doorgaans aangehouden.

Van de wereldpremière uit 1950 staat een opname op YouTube. Kirsten Flagstad zingt de werken onder leiding van Wilhelm Furtwängler, die het Philharmonia Orchestra dirigeert. Flagstad was nog door Strauss zelf uitgekozen om de eerste uitvoering van de liederen voor haar rekening te nemen.

De dood is de rode lijn door de vier liederen. Strauss vatte dat zware, en voor hem zeer voelbare thema in een kalme en berustende klanktaal. Alleen in het eerste lied, ‘Frühling’, speelt de dood geen rol. De drie strofen van Hesse beschrijven het verlangen naar de lente: “Nun liegst du erschlossen / in Gleiß und Zier / von Licht übergossen / wie ein Wunder vor mir.”

Hieronder twee interpretaties van het eerste lied: Renée Fleming in 2001 en Dame Kiri Te Kanawa in 1990.

‘September’ beschrijft hoe de zomer ten einde komt. De tuin treurt, bladeren vallen als druppels van de bomen en de zomer verlangt naar rust. “Langsam tut er / die müdgeword’nen Augen zu.”

Hieronder wederom twee interpretaties. Eerst Lisa della Casa, die beroemd werd als vertolker van de muziek van Richard Strauss en de eerste opname van de Vier letzte Lieder maakte. In deze clip wordt ze begeleid door de Wiener Philharmoniker. De tweede interpretatie is van de recent overleden Jessye Norman, begeleid door het Gewandhausorchester Leipzig.

“Tief und tausendfach leben”, daar zucht de ik-persoon in het derde lied ‘Beim Schlafengehen’ naar. De handen doen niets meer, het hoofd vergeet het denken. “Und die Seele, unbewacht / will in freien Flügen schweben.”

In de interpretaties hieronder eerst Gundula Janowitz, gedirigeerd door Herbert von Karajan in 1973, en vervolgens de jonge sopraan Lise Davidsen op haar recente debuutalbum, begeleid door het Philharmonia Orchestra onder Esa-Pekka Salonen.

‘Im Abendrot’, het lied op tekst van Joseph von Eichendorff, benadert het meest expliciet de dood. Beschreven wordt hoe ‘wij’ door nood en vreugde zijn gegaan en nu willen rusten. Het wordt donker, het is bijna tijd om te slapen. “Wie sind wir wandermüde / ist dies etwa der Tod?”

Hieronder zingt Diana Damrau het lied bij het symfonieorkest van de Bayerische Rundfunk. De Duitse sopraan zingt op woensdag 27 november de hele cyclus in het Concertgebouw, begeleid door Antonio Pappano op de piano.

Tot slot nog een vertolking van de integrale cyclus, door Dame Felicity Lott, een veelgeprezen liedzangeres, die deze week in Nederland is om te jureren tijdens het Internationaal Vocalisten Concours. De sopraan komt later deze week aan het woord op Place de l’Opera over het lied en haar eigen liedzang.