Op hun net verschenen cd Les Apaches brengen sopraan Ellen Valkenburg en pianist Maurice Lammerts van Bueren werk van bekende componisten als Ravel en De Falla. Dat die lid waren van een vriendenclub, Les Apaches, is minder bekend. Place de l’Opera was bij de radiodoop van de cd, op een vroege zondagochtend in Amsterdam.

Les Apaches troffen elkaar vanaf circa 1903 wekelijks in Parijs, eerst in het huis van schilder Paul Sordes en later in het tuinpaviljoen van componist Maurice Delage. Ze bezochten de Parijse Opéra, deelden hun bewondering voor componist Claude Debussy en hielden op zaterdagavond bijeenkomsten vol discussie, muziek en voorgedragen poëzie. Het ging er luidruchtig aan toe en het werd altijd laat.

Het zou Hans van den Boom van het radioprogramma Spiegelzaal vermoedelijk niet gelukt zijn om een echte ‘Apache’ in zijn programma te krijgen. Wie daar op de vroege zondagochtend te gast is, heeft de soundcheck ergens rond negen uur en moet net na tienen helemaal klaar zijn voor het radio-optreden. Iedere week stemmen honderdduizend-plus luisteraars af op het programma met livemuziek uit de Spiegelzaal van het Concertgebouw. De uitzendingen gaan tijdelijk zonder publiek.

Sopraan Ellen Valkenburg en pianist Maurice Lammerts van Bueren vonden het afgelopen zondag geen bezwaar om al rond zeven uur in de auto te zitten om een paar stukken van hun nieuwe cd te laten horen. Ze testten voor de uitzending de akoestiek van de ruimte en bespraken waar Ellen bij het optreden zou staan. In elkaars blikveld; een onvoorzien voordeel van het optreden zonder publiek.

Presentator Hans van den Boom ziet die voordelen ook. ‘We bestaan al 26 jaar, normaal met publiek. Nu dat er niet is, is de sfeer anders. Dat is jammer, maar het heeft niet alleen nadelen. Zonder publiek kunnen de musici zonder afleiding werken en doen wat het beste is voor het geluid.’

Als Ellen Valkenburg in de uitzending het lied ‘À l’aube de la montagne’ heeft ingezet, zie je de vrijheid van een radio-optreden. Haar handen volgen de muziek, de expressie ondersteunt de klank van haar stem. ‘Het is een andere concentratie, hier voor de radio’, vertelt ze na afloop. ‘We brengen in de Spiegelzaal drie stukken, die kun je veel intenser zingen dan in een langere lijn als je een volledig recital geeft.’ Maurice bevestigt: ‘In deze opstelling spelen we ook als we repeteren en dan kun je elkaar aankijken. Dat kan niet als Ellen naar de zaal moet zingen.’

De naam Les Apaches dook op toen Ellen voor haar cd onderzoek deed naar geschikt repertoire. Maurice Ravel was lid van het gezelschap en zo ontdekte ze meer namen. Bekende als Manuel de Falla en Igor Stravinksy, maar ook minder bekende als componist Déodat de Séverac, van wie drie liederen op de cd terechtkwamen.

Ellen vroeg Maurice Lammerts van Bueren, die een encyclopedische kennis heeft, of hij het verhaal van Les Apaches kende. Hij kende het niet en sloeg er voor de zekerheid de Grove Dictionary of Music op na: geen vermelding. De twee vonden wel een artikel van een Franse musicologie, en er zijn citaten uit brieven en dagboeken.

Interessant vonden ze dat niet alleen componisten lid waren van de club. Groepen van gelijkgestemde componisten zie je wel vaker, maar van Les Apaches maakten ook een vliegenier, een pater, musici en schilders deel uit. Zo was dichter/schilder Tristan Klingsor lid. Net als veel anderen had hij een fascinatie voor het Oosten, het oriëntaalse. Ook gemeenschappelijk was de waardering voor Debussy’s Pelléas et Mélisande. De uitvoeringen van die opera werden zo vaak mogelijk bezocht door Les Apaches, als openlijke steunbetuiging aan de vernieuwing die Debussy in inhoud en vorm realiseerde.

Hoe gemengd het gezelschap van de wekelijkse bijeenkomsten ook was, gedeeld werd er veel. Ellen: ‘Het was een artistiek laboratorium. Ze hielpen elkaar, ze gaven elkaar adviezen. Het is een bijzonder idee dat veel muziek die we op de cd brengen vermoedelijk dáár, tijdens die zaterdagavonden, voor het eerst geklonken heeft, nog voor iemand anders het kon horen.’

Maurice Ravel was een centrale figuur in het los-vaste gezelschap van Les Apaches. Met zijn cyclus Shéhérazade opent de cd. ‘Je hoort het meestal in een uitvoering met orkest en dat zal wat warmer klinken, maar met alleen zang en piano wint het aan transparantie’, vertelt Maurice. ‘Pianist Graham Johnson raadt het in zijn French Song Companion af om het werk in pianoversie te spelen. Die zou te ingewikkeld zijn en geen recht doen aan de muziek. Mijn ervaring is dat het stuk net zo pianistisch is als bijvoorbeeld het pianotrio van Ravel, dat ik heel vaak gespeeld heb. Het repertoire van Manuel de Falla, dat op de cd na Shéhérazade komt, heeft dat pianistische karakter ook.’

De zangeres en de pianist hebben zich degelijk voorbereid op het opnemen van de cd. Ellen: ‘De tekst van de liederen is heel belangrijk. Er wordt door de componisten erg gekleurd naar wat de tekst zegt. Ik houd zelf erg van heel duidelijke verstaanbaarheid en deze liederen lijken geschreven met de bedoeling dat je precies kunt verstaan wat er geschreven is door de dichters.’

Om haar uitspraak te optimaliseren, ging Ellen Valkenburg te rade bij haar oude docente op het conservatorium, Corrie Minnigh. Maurice ging, hoewel hij niet zingt, mee om te horen wat de docente te vertellen had over de inhoud en de interpretatie.

Net voor de lockdown vorig jaar bezochten de twee Parijs. Ze maakten video’s die bij de optredens, als die weer mogelijk zijn, worden geprojecteerd. Maurice: ‘We liepen voor de opname door de Rue du Long, waar de naam van Les Apaches moet zijn ontstaan. Ellen vertelt in een loopshot op die plek het verhaal over de uitgelaten mannen die, net terug van het theater, op een krantenjongen botsten. Die riep ‘Attention, Les Apaches’, verwijzend naar een Franse misdaadbende. Dat beeld sprak de kunstenaars, die zich beschouwden als artistieke outcasts, wel aan.’

‘We hebben ook gefilmd bij de salon waar ‘Asie’ uit Shéhérazade in première ging, met Ravel zelf aan de piano. Het pand stond in de steigers, maar we kwamen zo toch dicht bij de plek waar het begonnen is. Het woonhuis van Ravel was jammer genoeg niet toegankelijk om te filmen.’

Blanke pit

Maurice Lammerts van Bueren en Ellen Valkenburg verdiepten zich in de muziek, de taal en de locaties in Parijs van Les Apaches. Hoe ‘apache’ zijn ze zelf eigenlijk? Ellen zegt: ‘Ik ben niet echt zo’n culturele outcast, haha! Maar de subtiliteiten die ze nastreefden kan ik heel erg waarderen, met dat gevoel van ‘het moet anders en beter’. Ons bezoek aan Parijs, aan al die plekken, was een mooi avontuur dat ons dicht bij de wereld van die kunstenaars bracht.’

Maurice relativeert: ‘Wij dachten: Apaches, stoere mannenclub. Maar de teksten in het cd-boekje zijn heel fijnzinnig. Iets als ruwe bolster, blanke pit. Ze schilderden met kleuren en woorden. Een lied als ‘Du livre de Monelle’ van Maurice Delage is zo prachtig. Het roept heel sterk een sfeer en beelden op.’

Delage en ook De Séverac zijn de minder bekende namen op de cd, die afsluit met het lied ‘Oración’, op een gedicht van Gregorio Martinez Sierra. Het is één van de favorieten van Maurice. ‘Dat lied van Manuel de Falla verwijst naar de Eerste Wereldoorlog. Het begin daarvan betekende het einde van Les Apaches in 1914. Het sloot een periode af.’

De concerten naar aanleiding van de cd Les Apaches worden zo veel mogelijk verplaatst naar een latere datum. Zie voor meer informatie de websites van Maurice Lammerts van Bueren en Ellen Valkenburg.