Peter Franken bespreekt zes opera’s waarin Faust, de man die een pact met de duivel sluit, centraal staat. In aflevering 4: Mefistofele van Arrigo Boito.

Het verhaal

De Faust-legende is een voorbeeld van een oeroude mythe die door de eeuwen heen in allerlei varianten terugkeert. God en de duivel sluiten een weddenschap die ten koste gaat van een arme sterveling. Zo vertelt de Bijbel het verhaal van Job, terwijl Goethe de middeleeuwse versie bewerkte.

Arrigo Boito componeerde de opera Mefistofele, waarvoor hij zelf het libretto schreef. Boito gebruikt in deze opera uit 1868 veel teksten van Goethe, die letterlijk in het Italiaans zijn vertaald.

In een proloog bezingen de engelen Gods glorie, maar worden daarin gestoord door de komst van Mefistofeles. Hij verzoekt de ‘oude man’ om een onderhoud; we moeten eens praten als ‘best enemies’. Sinds de komst van de Verlichting en het rationalisme zijn de mensen eigengereid geworden. Ze zijn zelf gaan denken en zo is er voor Mefistofeles geen kunst meer aan om hen van hun geloof te laten afvallen. Heeft zijn eeuwige tegenstrever het opgegeven? Heeft hij geen laatste kaart te spelen om Mefistofeles op zijn nummer te zetten? Een bewijs dat dit maar een verandering van tijdelijke aard is?

God vraagt of hij Faust kent en wanneer de duivel hierop bevestigend antwoordt en vervolgens een weddenschap voorstelt, gaat zijn eeuwige tegenstrever deze aan. Mefistofeles zoekt Faust op en wordt door hem herkend als een manifestatie van de duivel. De oude wijsgeer gaat een discussie aan met hem, wat culmineert in een pact waarbij Faust bij zijn dood zijn ziel aan de duivel zal geven, in ruil voor werelds genot voor de rest van zijn leven.

Nu hij zijn jeugd terug heeft, maakt Faust Margerita, een dorpsmeisje, het hof. Zij is niet in staat zijn verleidelijke charmes te weerstaan en gaat ermee akkoord haar moeder een slaapdrankje te geven, zodat zij ongestoord een nacht vol passie kunnen hebben.

Mefistofeles neemt Faust mee naar de Brockenberg om een heksensabbat bij te wonen. Als de orgie zijn hoogtepunt bereikt, krijgt Faust een visioen van Margerita, in ketenen. Zijn visioen wordt bewaarheid. Margerita zit in de gevangenis, volledig waanzinnig, omdat ze haar (Fausts) baby heeft verdronken. Faust smeekt Mefistofeles haar te helpen ontsnappen. Margerita’s vreugde om weer met Faust verenigd te zijn slaat om in afgrijzen als ze Mefistofeles ziet, en de duivel in hem herkent. Ze weigert nog langer deel te nemen aan het kwaad en bidt om vergeving. Terwijl het hemelse koor haar verlossing bezingt, sterft ze.

Om Faust op te vrolijken neemt Mefistofeles hem mee naar het oude Griekenland, waar Helena van Troje en haar volgelingen in luxe leven. De mooi opgedofte Faust wint gemakkelijk het hart van de beroemde vorstin. Gepassioneerd verklaren zij elkaar hun eeuwige liefde. In deze antieke wereld verzucht Mefistofeles (in de Engelse vertaling): ‘I’m out of my depth here.’ Logisch, want zijn personage is een uitvinding van het christendom en ten tijde van Helena bestond hij nog niet.

Terug in zijn studeerkamer bespiegelt Faust, nu weer een oude man, dat hij noch in de werkelijke wereld noch in de illusionaire in staat was de perfecte ervaring te vinden waar hij zo naar verlangde. Hij voelt dat zijn einde nabij is. Mefistofeles merkt zijn vertwijfeling. Vastbesloten om zijn doel te bereiken, nodigt hij Faust uit tot nog meer exotische avonturen. Een moment lang aarzelt Faust, maar dan grijpt hij plotseling zijn bijbel en roept om Gods vergeving. Mefistofeles is verslagen en verzinkt in de grond, terwijl Faust sterft. De hemelse heerscharen bezingen wederom de ultieme verlossing.

Uiteraard is hier sprake van contractbreuk, een geschonden eed, vals spel. Kennelijk is een belofte aan de duivel niets waard, je kunt altijd nog terug, als je maar spijt betuigt. Voor Margerita is dat wel invoelbaar; ze is het slachtoffer geworden van manipulatie en vervolgens afgegleden in een morele afgrond. Faust daarentegen was bij zijn volle verstand toen hij zijn zielenheil opgaf in ruil voor aardse geneugten. Zo blijft het moeilijk: een weddenschap met een goddelijke heerser die altijd nog iets achter de hand lijkt te hebben waardoor de duivel achter het net vist.

Mefistofele op dvd

In 2015 was er een voorstelling van Mefistofele te zien bij de Bayerische Staatsoper. Het betrof een productie in een regie van Roland Schwab met een indrukwekkend decor van Pierro Vinciguerra. Een opname hiervan is door C Major op dvd uitgebracht.

Het toneelbeeld wordt beheerst door een metalen raamwerk dat het complete toneel overspant. Het oogt alsof de handeling zich afspeelt in het interieur van een in aanbouw zijnde zeppelin. De aankleding van de hel is ‘gothic’, met Mefistofeles omringd door gewillige jonge dames en vage types die ogen als ‘Hells Angels’, en dat zijn ze natuurlijk ook. Het geluid uit de hemel komt binnen via een ouderwetse grammofoon, zo eentje met een enorme hoorn. Is ook helemaal uit de tijd natuurlijk.

Na de ontmoeting van Faust met Mefistofeles gaat het stel er samen op een ‘Easy Rider’-motorfiets vandoor, regelrecht naar de plek waar Margerita is te vinden. Die scène gaat rechtstreeks over in de heksensabbat op de Brocken, vormgegeven met veel vuureffecten en een groot koor in gothic uitmonstering.

Daarna maken we een sprong. Faust bevindt zich in een gesloten inrichting te midden van patiënten die flink van het pad zijn. Zelf ziet hij een mooie verzorgster voor Elena aan en die speelt zo goed mogelijk mee. De epiloog laat weer hemelse geluiden horen via die grammofoon en Faust weet zich onder zijn contract uit te wurmen.

René Pape oogt prima als Mefistofeles, maar ik vind zijn stem hier opvallend genoeg wat te klein voor de rol. Kan zijn dat de vergelijking met Samuel Ramey me hier parten speelt. Joseph Calleja is een uitstekende Faust, fraaie zang in zijn solostukken en vooral in de derde akte met Kristine Opolais als Margerita. Haar ‘L’altra notte in fondo al mare’, waarin ze bezingt dat ze haar kind heeft gedood, wordt schitterend vertolkt. Karine Babajanyan weet acterend haar rollen van ‘zuster’ en antiek schoonheidsideaal mooi te combineren, ook goed gezongen. Omer Meir Wellber heeft de muzikale leiding.