Als jonge tiener begon Wolfgang Amadeus Mozart al opera’s te componeren. Ze groeiden niet uit tot de tijdloze kaskrakers die hij op latere leeftijd creëerde, maar zijn niettemin de moeite waard. Peter Franken neemt vijf vroege Mozarts onder de loep. In deel vijf: Zaide.

Het ontstaan

Mozart begon in 1779 uit eigen beweging aan het componeren van een Singspiel dat later de titel Zaide zou krijgen. Hij probeerde ermee voet aan de grond te krijgen in Wenen, enerzijds omdat hij genoeg had van het leven aan het hof van de aartsbisschop van Salzburg, anderzijds omdat de keizerstad nieuwe kansen bood om zijn carrière zelfstandig verder te ontwikkelen. Een nieuwe mogelijkheid leek het plan dat keizer Joseph II had bedacht om een operagezelschap te faciliteren dat uitsluitend Duitstalige werken zou gaan opvoeren. De voorwaarde om hieraan te kunnen deelnemen, was het schrijven van een komische opera.

Mozart koos als plaats van handeling een sultanspaleis, een seraglio, meestal over één kam geschoren met een harem. Daarmee liep hij vooruit op de stofkeuze van zijn latere Singspiel Die Entführung aus dem Serail, dat zo veel grappige momenten bevat dat het vermoedelijk wél als komische opera zou zijn geaccepteerd. Zaide kwam niet zover: het bleef onvoltooid en raakte zoek.

Constance Mozart vond in 1799 losse delen van het manuscript tussen Mozarts papieren en in 1866 vond een eerste uitvoering plaats, op Mozarts geboortedag, 27 februari. Maar wat zat er eigenlijk achter dit verhaal?

De achtergrond

Piraterij in de Middellandse Zee door schepen die opereerden vanuit Ottomaans gebied, met name de Barbarijse kust (Algerije), had ten doel schepen en hun lading buit te maken en de opvarenden gevangen te nemen. Welgestelde passagiers werden door de machthebbers in de betreffende thuishavens in gijzeling gehouden, aangezien een losgeld het veelvoud was van de opbrengst als slaaf.

Opvallend mooie vrouwen werden behouden als aanwinst voor de harem, de overige gevangenen werden bestemd voor de slavenhandel, waarbij ze overal in het Ottomaanse Rijk en daarbuiten terecht konden komen.

In theaterwerken richtte de aandacht in de achttiende en de negentiende eeuw zich op gevangenen die in het paleis van een sultan of andere machthebber terechtkwamen. Denk aan L’italiana in Algeri en Die Entführung. Daarbij weet een blanke dame uit het christelijke Europa haar islamitische tegenpool aardig te bespelen. En met goede afloop – iedereen weer vrij.

Het verhaal

Zaide haakt in op dit thema met een Europese vrouw die door sultan Soliman gevangen wordt gehouden. Hij begeert haar, maar zij wordt verliefd op één van zijn slaven. Met behulp van de oudere slaaf Allazim slagen ze erin te ontsnappen, maar ze worden al snel weer teruggehaald. De sultan zweert wraak. Daar eindigt het stuk. Er had natuurlijk nog een leuke verzoeningsscène moeten volgen.

Soliman beklaagt zich over zijn lot; hij is een slaaf. Van de liefde weliswaar, maar evenzogoed zit hij gevangen. Dat Zaide enige genegenheid heeft geveinsd om de ontsnapping voor te bereiden, maakt het alleen maar erger. De hoofdbewaker Osmin houdt zijn baas voor dat hij een sukkel is geweest. Hij had immers zijn seksuele verlangens al lang met Zaide kunnen bevredigen. Nu is hij net iemand die aan een gedekte tafel zit en niet durft te eten.

Kijken en luisteren

Ter gelegenheid van Mozarts 250ste geboortejaar werd tijdens de Wiener Festwochen van 2006 Peter Sellars productie van Zaide opgevoerd. In 2008 werd deze hernomen tijdens het Festival d’Aix-en Provence. Omdat het oorspronkelijke materiaal niet toereikend is voor een doorlopende voorstelling, heeft Sellars er delen van Mozarts instrumentale muziek voor het toneelstuk Thamos, koning van Egypte aan toegevoegd. Het vult wel op, maar doordat er geen tekst bij hoort, maakt het weinig indruk. Er is een opname van deze productie op dvd uitgebracht.

Sellars heeft Zaide aangegrepen om een opera over moderne slavernij te maken. Hij situeert de handeling in een sweatshop die oogt als een gevangenis door het enorme stalen decor van George Tsypin. We zien een stellage van meerdere verdiepingen met scherpe randen, opengewerkte vloeren en trappen, stalen kabels en buizen, schelle verlichting, aan elkaar gelaste platen als buitenwand, naaimachines aan werktafels en veel plekken om onder weg te kruipen, om te slapen of te verstoppen. Erg unheimisch allemaal.

Als Zaide heeft hij de Russische sopraan Ekaterina Lekhina gecast en haar love interest Gomatz wordt gespeeld door de Amerikaanse tenor Sean Panikkar. Hij is de zoon van immigranten uit Sri Lanka en daarmee zijn die twee aardige typecasts voor migranten die in zo’n uitbuitingssituatie terecht kunnen komen.

Merkwaardig genoeg heeft Sellars behalve in de rol van Allazim ook in de rollen van Soliman en Osmin zwarte mannen gecast. Russell Thomas als Soliman en Morris Robinson als Osmin zijn twee vervaarlijke klerenkasten die veel fysieke dreiging uitstralen. Er wordt geïntimideerd en geslagen en ten overvloede zwaait Soliman ook nog eens met een pistool. Zijn dat nu de hedendaagse slavenhouders, die lui die migranten uitbuiten in sweatshops? Of is de negerslaaf nu de meester geworden volgens de gedachte ‘alles is betrekkelijk’? Sellars statement tegen moderne slavernij wordt er in elk geval visueel behoorlijk door vertroebeld.

Muzikaal blijft dit onvoltooide werk in mijn beleving sterk achter bij datgene wat je van een volwassen Mozart verwacht. Alleen de paar aria’s die Zaide te zingen krijgt zijn wel aardig. Soliman en Osmin zingen oninteressante aria’s op kreupele teksten, zoals Osmin in Die Entführung, waarin hij tot vervelens toe de melodie vooruit probeert te brengen met de mededeling ‘Ich hab’ auch Verstand’. Ook in voltooide vorm had Mozart met deze Zaide geen eer kunnen inleggen.

Zolang Mozart zich beperkte tot het vervolmaken van het bestaande genre van de opera seria, ging het prima. Toen hij een nieuwe weg wilde inslaan met een komische Duitse Spieloper, ging het mis. Pas toen hij de mogelijkheid kreeg met een bekwaam librettist te werken, zoals Lorenzo Da Ponte, kwam Mozart tot zijn echt grote operasuccessen.

In mijn beleving is er aan dit onvoltooide werk weinig verloren gegaan. En Mozart? Ach, die was allang weer bezig met een nieuw project: Idomeneo. Met Zaide loopt de Salzburger periode in Mozarts leven ten einde, hierna spreken we dan ook niet meer van ‘vroege Mozarts’.

Lees ook de andere delen in deze serie:

Vroege Mozarts: Mitridate, Re di Ponto
Vroege Mozarts: Lucio Silla
Vroege Mozarts: La Finta Giardiniera
Vroege Mozarts: Il re pastore