Dirigent Benjamin Zander is met het Boston Philharmonic Youth Orchestra in Nederland voor twee uitvoeringen van de tweede symfonie van Mahler, ‘Auferstehung’. Het orkest speelt in Amsterdam en Rotterdam. Afgelopen vrijdag gaf Zander een openbare masterclass in de Rotterdamse Doelen.

De in Engeland geboren Zander (1939) componeerde zijn eerste muziek als negenjarige en kreeg celloles van Benjamin Britten. Sinds het begin van de jaren zestig woont en werkt Zander in Boston, waar hij het Boston Philharmonic Orchestra sinds 1979 leidt. Vorig jaar richtte hij het jeugdorkest op, dat deze week in Nederland verblijft. Hij is naast dirigent ook bekend als spreker over klassieke muziek en leiderschap.

De Nederlandse dirigent Jos Schroevers kreeg vorig jaar een week les van Zander en raakte onder de indruk van diens vaardigheden in het begeleiden van jonge dirigenten. Hij organiseerde daarom een openbare masterclass door de charismatische Zander in het kader van de DoelenCampus.

Twee studenten orkestdirectie – een Spanjaard en een Zwitser, beiden studerend in Nederland – en een Amerikaanse oud-leerling van Zander kregen de kans te werken aan de Fantasie-ouverture Romeo en Julia van Tsjaikovski met het Boston Philharmonic Youth Orchestra.

Zander heeft een heel persoonlijke, humanistische stijl van begeleiden. Hij start met de nadrukkelijke vraag aan de eerste kandidaat hoe die zich voelt. “Ik heb slecht nieuws en goed nieuws voor je”, vertelt Zander zijn leerling. “Ik geef geen les in dirigeren. Ik ga met je aan de slag met je mogelijkheden, met muziek maken en met het beste uit deze 80 musici halen.”

Nadat een student enkele maten van het stuk heeft gedirigeerd vraagt hij: “Wat hoor je in deze muziek?” De leerling antwoordt dat hij koormuziek hoort. “Maar je laat ze spelen als een orgel!” Zander laat zien hoe hij met bewegingen van zijn armen het orkest laat klinken als een kerkorgel. “En zo laat je ze spelen als een koor.”

Zander kiest niet – zoals sommige docenten – positie in de zaal, maar gaat midden in het orkest zitten, tussen de strijkers. Terwijl de jonge Spanjaard aan het werk is met het orkest, roept Zander: “Don’t move French! Dit is een Russische componist en dat gedoe met je vingers is Frans, dat hoort hier niet bij.”

“En nóóit met je mond open dirigeren. Dan denkt het orkest dat je ze niet vertrouwt. Verwarring moet je altijd zien te voorkomen, wees duidelijk. Als een orkest ergens een hekel aan heeft is het onduidelijkheid. Dan demotiveer je ze.”

“Dit zijn prachtige musici”, zegt Zander, terwijl hij met een gebaar zijn hele orkest omvat. “Deze trombonisten zijn geweldig, en die kunnen ook heel goed zonder jou, vergeet dat niet. Je meerwaarde zit erin dat wat zij zonder jou goed spelen, mét jou geweldig spelen. Dat is je werk. Maak nooit gebaren waar de muziek niet om vraagt, dat is alleen maar verwarrend voor de musici.”

“Stop being a conductor, and start being a musician”, is het adagium van de man uit Boston. Hij verwacht van een dirigent een visie op de muziek en daarvoor moet je de componist en zijn muziek goed begrijpen. “Wie was de favoriete componist van Tsjaikovski, denk je? Ja! Mozart. Laat dat maar horen.”

“Weet je wat jouw probleem is?” vraagt Zander aan zijn tweede kandidaat. “Je bent Zwitser en die hebben nog nooit oorlog meegemaakt. Dat zie ik als je de passage dirigeert waarin de Capulets en de Montagues oorlog voeren.” Met een paar stevige stompen laat Zander de jonge dirigent letterlijk ervaren hoe oorlog voelt.

Volgens Zander is jezelf dienstbaar maken aan de muziek de kern. Hij laat zijn studenten met humor maar onverbloemd horen wat hij ziet en ervaart. “Verveel jij je ook zo?” vraagt hij als een dirigent het tempo te ver laat dalen. “Je kijkt alsof je op een bank werkt”, is zijn commentaar als het allemaal te formeel en te netjes wordt.

Zander confronteert zijn leerlingen, maar prijst ze uitvoerig voor hun bereidheid zich voor publiek open te stellen voor zijn commentaar. Hij speelt in zijn coachrol voortdurend met de uitersten van harde confrontatie en het creëren van een veilig leerklimaat.

Het Boston Philharmonic Youth Orchestra, dat bestaat uit musici van 12 tot 21 jaar, speelt komende week tweemaal in Nederland. Na ‘Warum ist das Licht gegeben’ van Brahms wordt Symfonie nr. 2 ‘Auferstehung’ van Mahler uitgevoerd. Het Koorbiënnale Festival Choir verleent zijn medewerking, evenals sopraan Sarah-Jane Brandon en mezzosopraan Yvonne Naef.

De concerten zijn op dinsdag 25 juni om 19.30 uur in De Doelen in Rotterdam en op donderdag 27 juni om 20.15 uur in het Amsterdamse Concertgebouw. In Amsterdam kosten de kaarten vanaf 28 euro, in Rotterdam is de entree een tientje.

Hier is de TEDtalk van Zander: