Opera Vlaanderen opent op 15 september zijn seizoen met Das Wunder der Heliane, een opera uit het herontdekte oeuvre van Erich Wolfgang Korngold. In aanloop naar de première belicht Peter Franken het werk en de componist.

Erich Wolfgang Korngold (1897-1957) is bekend geworden als componist van filmmuziek in het Hollywood van de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Hij won twee Oscars, voor Anthony Adverse (1936) en The adventures of Robin Hood (1938), met Errol Flynn en Olivia de Havilland.

Zo ongeveer zou een beschrijving van Korngold dertig jaar geleden hebben kunnen luiden. Componist van filmmuziek, één van de grondleggers van het genre: meer viel er niet over de man te zeggen. Na een periode van vergetelheid is de belangstelling voor zijn eerdere levensfase echter toegenomen en inmiddels wordt Korngold primair gezien als componist van klassieke muziek.

Faam en fut

Korngold werd geboren in Brno, toen nog gelegen in Oostenrijk. Zijn familie was Joods, wat voor hem geen rol speelde, maar na 1933 wel in belangrijke mate zijn levensloop bepaalde.

Op zeer jonge leeftijd begon Korngold met componeren; hij was een wonderkind. Voor operaliefhebbers is het natuurlijk interessant wat hij in dit genre wist voort te brengen. Zijn korte opera’s Violante en Der Ring des Polycrates gingen in 1916 in München in première, gedirigeerd door Bruno Walter.

Die tote Stadt beleefde zijn première in 1920 in Hamburg en werd direct een groot succes. Het leek erop dat de operawereld aan Korngolds voeten lag en hij qua populariteit in de voetsporen van de veel oudere Richard Strauss zou kunnen treden. Maar het liep anders.

In 1927 componeerde Korngold de grote opera Das Wunder der Heliane, een werk in laatromantische stijl, met nogal wat bombastische momenten. Het leek eerder een relict uit de negentiende eeuw dan een contemporaine compositie. Na aanvankelijk succes werd Heliane dan ook geheel overschaduwd door Kreneks Jonny spielt auf, eveneens uit 1927. Het waren de culturele hoogtijjaren van de Weimarrepubliek en daarin paste Jonny aanmerkelijk beter dan Heliane.

Korngold was ‘out of sync’ met de tijd, passé. Natuurlijk kon dat Strauss ook worden verweten, maar die had een dusdanig gevestigde reputatie dat ook zijn latere werken op redelijk succes konden rekenen, ook al beperkte zich dat uiteindelijk tot Dresden, München en Wenen.

Korngold gooide het over een andere boeg en ging meer publieksgericht schrijven. Hij had zich al eerder gericht op het werk van Johann Strauss en een ingrijpende bewerking van diens operette Eine Nacht in Venedig gemaakt, die in 1923 in première ging. Het geringe succes van Heliane zal ongetwijfeld ertoe hebben bijgedragen dat Korngold rijp was voor de overstap naar theatermuziek toen regisseur Max Reinhardt hem in 1934 vroeg om naar Hollywood te komen om de muziek te schrijven bij de verfilming van A Midsummer Night’s Dream. Weliswaar componeerde Korngold in die periode nog een laatste opera, Die Kathrin, maar de fut was eruit. Die Kathrin heeft op mij althans, ook na meerdere keren afspelen, nooit enige indruk kunnen maken.

Heliane

Das Wunder der Heliane is enigszins te vergelijken met Die Frau ohne Schatten. De handeling speelt zich af op een onbekende plaats in een onbekende tijd. In beide opera’s heeft slechts één personage een naam: Barak versus Heliane. Het libretto is van de hand van Hans Müller en is een vrije bewerking van Die Heilige, een mysteriespel van Hans Kaltneker uit 1917.

Das Wunder der Heliane speelt zich af in een apollinische samenleving die geheel uit zijn voegen is geraakt. Een dionysische figuur, de Vreemdeling, zal hier voorspelbaar voor onrust gaan zorgen. Heliane (voorbestemd een straaltje licht in de duisternis te brengen?) is de katalysator in de volgende ontwrichtende gebeurtenissen.

Een verschil met Die Frau ohne Schatten is de benoeming van een bestaande religie, het christendom. Dat maakt het mogelijk om de wereld waarin Heliane leeft ook anders te zien, namelijk als de verstarde samenleving die het allesoverheersende christendom in de vroege middeleeuwen teweeg had gebracht. ‘De mens is waarlijk niet op aarde om het naar zijn zin te hebben.’ Dat sluit ook goed aan bij de wijze waarop de Heerser zijn rijk bestuurt. Er mag niet eens gelachen worden.

De opera begint met een scène waarin de Vreemdeling van de Heerser te horen krijgt dat hij door de rechters ter dood is veroordeeld vanwege opruiing. Hij vergiftigt het land met gelach en dat terwijl het volk nog niet toe is aan geluk. De Vreemdeling pleit bij de Heerser voor zijn leven, maar die wijst hem af. Vervolgens roept hij God aan en dat heeft in zoverre succes dat Heliane, de vrouw van de Heerser, hem komt bezoeken. Zij verklaart hem haar liefde, maar weigert fysiek contact. Wel ontkleedt zij zich op een doorschijnende onderjurk na en bidt in een nabijgelegen kapel voor hem en voor zichzelf.

Dan verschijnt de Heerser, die een deal met de Vreemdeling wil sluiten. Zijn huwelijk met Heliane is nooit geconsumeerd en als de Vreemdeling haar ertoe weet te brengen zich aan hem te geven, zal hij worden vrijgelaten. De Vreemdeling weigert en als de schaars geklede Heliane vervolgens binnenkomt, laat de Heerser haar gevangennemen.

Wat volgt, is een aaneenschakeling van scènes waarin de Heerser wel of juist niet Helianes dood wenst, met delibererende rechters, en waarin de Vreemdeling zichzelf uiteindelijk doodsteekt. De Heerser eist vervolgens van Heliane dat deze de Vreemdeling weer tot leven wekt; zij moet een wonder bewerken. Aanvankelijk weigert ze haar medewerking – zoiets kan toch alleen Jezus? Maar mede vanwege de inmiddels ontstane onrust onder het volk roept ze de dode op te herrijzen. Dat lukt van geen kant, tot plotseling een donderslag wordt gehoord. De Vreemdeling staat op en geeft de Heerser aan dat zijn macht ten einde is. Het volk begroet een nieuwe periode van licht en geluk. De Vreemdeling en Heliane beleven vervolgens een soort hemelvaart en gaan een periode van eeuwige liefde tegemoet.

Entartete Musik

Das Wunder der Heliane werd 25 jaar geleden door Decca uitgebracht in de serie ‘Entartete Musik’. Dankzij deze onvolprezen serie zijn veel composities uit het interbellum aan de vergetelheid ontrukt. Toch is een kleine kanttekening op zijn plaats.

Kunst werd in de filosofie van de nazi’s gezien als ontaard als het niet stond voor de waarden en normen van de nieuwe ‘Volksgemeinschaft’. Alles wat buiten dit Duitse culturele raamwerk viel, moest uit het openbare leven worden verwijderd. Jazz (‘negermuziek’) hoorde daar natuurlijk bij en in meer algemene zin werden de pijlen gericht op kosmopolitische kunstuitingen. Joden werden gezien als cultuurbolsjewisten en muziek van Joodse componisten, ook lang bestaande zoals die van Mendelssohn, werd verboden.

Aan een werk als Heliane is niets ‘ontaards’ te bekennen, als we de inhoudelijke criteria van de nazi’s aanhouden, aan Jonny spielt auf wel degelijk. Heliane hoort dus minder goed thuis in die Decca-serie, maar dankzij de ruime interpretatie van het (op zich krankzinnige) begrip ‘Entartet’ kunnen we dit werk nu wel beluisteren.

Van de serie brengt Decca inmiddels goedkope heruitgaven uit. Das Wunder der Heliane is verschenen onder nummer 4783429. Heliane wordt vertolkt door Anna Tomowa-Sintow. Hartmut Welker is de Heerser en de Vreemdeling wordt gezongen door John David de Haan. In de kleinere rollen bekende namen als René Pape en Nicolai Gedda. John Mauceri dirigeert het RSO Berlin.

Das Wunder der Heliane was in 1995 al eens te beluisteren in de NTR ZaterdagMatinee, dus kort na het verschijnen van de Decca-opname. Recent wordt het werk hier en daar op het programma gezet. Zo zong Annemarie Kremer eerder dit jaar Heliane aan de Volksoper in Wenen en op 15 september gaat het werk in première bij Opera Vlaanderen, eerst in Gent en daarna in Antwerpen. Ausrine Stundyte, al eens in Vlaanderen te horen als Venus in Tannhäuser en Katerina in Lady Macbeth van Mtsensk, vertolkt de titelrol.

Zie voor meer informatie de website van Opera Vlaanderen.