Het Musiktheater im Revier (MiR) in Gelsenkirchen komt dit seizoen opnieuw met een relatief onbekend werk. Waar men vorig seizoen sterk de aandacht trok met Weinbergs concentratiekampdrama Die Passagierin is ditmaal Paul Hindemiths grote opera Mathis der Maler op het programma gezet.

Het personage Mathis uit de titel is losjes gebaseerd op de schilder Matthias Grünewald, die vooral bekend is geworden van zijn altaarstuk voor het klooster van Isenheim. Dit drieluik toont de ‘verzoeking van de heilige Antonius’. Vermoedelijk heeft Grünewald hieraan gewerkt in de ongeveer vijf jaar die direct aan het begin van de door Luther geïnitieerde Reformatie (1517) voorafgingen. Grünewald was in dienst van de aartsbisschop van Mainz en werd naar verluidt door hem ontslagen wegens reformatorische sympathieën.

Luther beoogde een kerkhervorming, geen sociale omwenteling in het toen nog zeer feodaal ingerichte Duitse land. Maar van het één kwam het ander en vooral door het optreden van Thomas Münzer, één van Luthers oorspronkelijke volgelingen, braken er onder de boerenbevolking overal in het land onlusten uit, die al snel zeer gewelddadig werden.

De periode waarin zich dit concentreerde, loopt van 1524 tot 1526 en wordt veelal aangeduid als de Boerenoorlog. Van Grünewald wordt vermoed dat hij in 1528 in Halle is overleden aan de pest. Hij zou dus deze periode van anarchie meegemaakt kunnen hebben.

Hindemith laat zijn hoofdpersoon een artistieke crisis doormaken, die ertoe leidt dat hij zijn atelier verlaat en zich aansluit bij de opstandige boeren. De metafoor ligt voor de hand: een kunstenaar die niet langer in vrijheid zijn beroep kan uitoefenen als gevolg van politieke of religieuze druk kan zijn roeping maar beter vaarwel zeggen en zich bij het verzet aansluiten. Dat was ook Goebbels natuurlijk direct duidelijk, met als gevolg dat Mathis na zijn voltooiing niet in Duitsland uitgevoerd mocht worden. Het werk beleefde uiteindelijk zijn première in Zürich op 28 mei 1938 onder directie van Robert Denzler.

Het jaar daarop werd Mathis in Amsterdam opgevoerd, op 9 en 11 maart 1939. Karl Schmid-Blosz, intendant van de opera in Zurich, dirigeerde het Concertgebouworkest. Zangers, decors en kostuum kwamen van de opera in Zürich, terwijl het koor afkomstig was van de Wagnervereeniging. Het begeleidend boekje bij deze door de Wagnervereeniging georganiseerde voorstellingen is bij verschillende antiquariaten verkrijgbaar (Mathis der Maler. De Christus der Armen. Bij de opvoering van Mathis de Maler. Vier eeuwen later, Amsterdam, De Spieghel, 1939).

De plot

De opera is opgebouwd uit zeven scènes die elk een min of meer op zichzelf staande episode behandelen. Bij aanvang contempleert Mathis zijn roeping als kunstenaar in de roerige tijd waarin hij leeft. Is wat hij doet wel genoeg? Dat vraagt ook de boerenleider Hans Schwalb hem, die op de vlucht voor een vijandelijk leger bij Mathis een schuilplaats opeist.

Voor de hulp die hij biedt, moet Mathis zich later verantwoorden bij zijn werkgever, kardinaal Albrecht. De rijke burger Riedinger, die zich tot het lutheranisme heeft bekeerd, komt de kardinaal te hulp in zijn financiële nood. Als tegenprestatie moet deze het verbranden van lutherse geschriften verbieden. Druk uit Rome belet dit, zodat de lutheranen hun boeken moeten verbergen. Deze gang van zaken doet Mathis besluiten zich bij de opstandelingen aan te sluiten. Vervolgens maakt hij vreselijke dingen mee op het slagveld, waar de boeren worden verslagen.

Riedinger probeert Albrecht zo ver te krijgen dat hij zich bekeert tot het lutheranisme. Zodoende kan hij zijn dochter Ursula trouwen, waardoor hij verzekerd is van blijvende financiële steun. De kardinaal verwijt Ursula dat zij zich laat gebruiken door de lutheranen, maar zij bezweert hem dat ze uit vrije wil handelt. Haar doel is een einde te maken aan het geweld in het land. Albrecht is hier van onder de indruk, zozeer dat hij zijn ambt neerlegt en zich terugtrekt uit het openbare leven.

Mathis vraagt zich af wat er geworden is van de schilder die het altaarstuk van Isenheim heeft gemaakt. In een visioen ondergaat hij verschillende verzoekingen, alsof hij de plaats heeft ingenomen van de heilige Antonius uit zijn eigen altaarstuk. Nadat hij op die wijze is geconfronteerd met weelde, roem, kennis en sensuele genoegens, verschijnt Albrecht, die hem zegt: “Ga heen en schilder.” Eenmaal ontwaakt staat Albrecht in werkelijkheid bij hem en biedt Mathis verblijf in zijn woning aan. Deze weigert dit. Hij voorvoelt zijn naderende einde, neemt symbolisch afscheid van alle wereldlijke geneugten en vertrekt om zijn laatste dagen in eenzaamheid door te kunnen brengen.

Urban Malmberg

Van een voorstelling in de Staatsoper Hamburg is in 2012 een opname verschenen. De titelrol werd vertolkt door Falk Struckmann. In de overige hoofdrollen onder meer Scott MacAllister, Susan Anthony, Inga Kalna en Pär Lindskog. Een oudere opname is er met Dietrich Fischer-Dieskau in de titelrol.

In Gelsenkirchen zal de rol van Mathis worden vertolkt door de Zweedse bariton Urban Malmberg. De enscenering komt voor rekening van Michael Schulz, vorig seizoen verantwoordelijk voor een zeer goed ontvangen Tristan und Isolde.

Mathis der Maler gaat op 28 oktober in première. Daarna volgen nog zes voorstellingen, de laatste op 30 december. Zie voor meer informatie de website van het Musiktheater im Revier.