Ontwerper Gary McCann was bij de Nederlandse Reisopera eerder verantwoordelijk voor succesvolle producties als Il barbiere di Siviglia en Ariadne auf Naxos. Voor het verhaal van Der fliegende Holländer bedacht hij een caleidoscoopachtig toneelbeeld en bijzondere kostuums in soms ongebruikelijke kleuren. Zijn basisidee: “Bij ons kijkt Senta in een gebroken spiegel.”

“Design presentation for The Flying Dutchman today in Holland. Première April 2018 with the Reisopera” twitterde Gary McCann op 24 april 2017. Wat toen nog ontwerpen waren en een schaalmodel van het decor is nu een complete productie. Het ontwerp voor Der fliegende Holländer is niet zijn eerste voor de Nederlandse Reisopera. Sinds 2011 maakte de in Noord-Ierland geboren ontwerper decors en kostuums voor succesvolle Reisopera-producties als La voix humaine, Madama Butterfly en Il barbiere di Siviglia, met in 2015 Ariadne auf Naxos. Die laatste werd bekroond met de titel ‘Opera van het jaar 2016’.

Van twee kanten werkt het goed. Het operahuis in Enschede scoort bij pers en publiek met de opvallende, rijke vormgeving van zijn producties en Gary McCann werkt graag voor de Reisopera. Hij legt uit: “Het is een heel prettig huis om voor te werken, de technici en de ateliers voor decors, kostuums en kap- en grime zijn uitstekend. Daar komt bij dat ik nu voor het eerst met regisseur Paul Carr kan samenwerken; we kennen elkaar al heel lang. En natuurlijk is Der Fliegende Holländer een heel interessant stuk.”

“De cultuur van een land speelt mee in mijn vormgeving”

Voor McCann, die zeer internationaal georiënteerd is, is dit het tweede ontwerp voor de Wagner-opera. Zijn eerste was in 2013, toen hij decor en kostuums ontwierp voor de Ekaterinburg Opera. Die productie staat dit voorjaar opnieuw op het programma daar. “Maar deze nieuwe Holländer voor de Reisopera is helemaal anders”, zegt hij.

“Het maakt echt uit of ik voor Nederland ontwerp of voor Duitsland of Amerika. Bewust en onbewust speelt de cultuur van het land mee in mijn denken over de vormgeving. Binnenkort doe ik Carmen voor de opera van Philadelphia en daar zijn ze wat conservatiever. Bij Nederland denk ik aan de grote traditie van design in mode, meubels en architectuur. Dat maakt Nederland erg interessant en dat geeft me de ruimte om hier de grenzen wat te verleggen en het publiek te verrassen met iets onverwachts.”

Caleidscoop

Wat komende week in Enschede in première gaat en daarna op elf plaatsen in Nederland te zien zal zijn, begon voor de vormgeving op de tekentafel van Gary McCann. “Regisseurs kennen mijn werk en geven me veel ruimte en vertrouwen. Men verwacht van mij dat ik als eerste kom met een visueel idee. Daar praten we over, vervolgens laat ik het bezinken. Ik droom erover of lig er wakker van. Zo raakt het idee geslepen in mijn hoofd. Centraal in mijn ontwerp voor deze Fliegende Holländer is het beeld van de gebroken spiegel. In het hele ontwerp zie je gebroken glas met barsten, het wordt een caleidscoop.”

“We wilden de clichés vermijden, er is geen nagebouwd schip dat het podium opgeduwd wordt. Bij de fantasierijke muziek van Wagner en bij het metafysische verhaal zou dat veel te prozaïsch zijn. Ons schip is abstracter, verrassender. Liever dan alleen iets te tonen, wil ik de verbeelding van het publiek laten werken. Ik hoop dat mensen in het verhaal gezogen worden, dat ze niet slechts observeren.”

“Regisseur Paul Carr en ik realiseerden ons dat de opera ook Die fliegende Senta, naar de vrouwelijke hoofdpersoon, zou kunnen heten. Alles draait om haar in het verhaal en de vraag is: wat zien we in de opera? Is het haar fantasie, is ze waanzinnig, is ze geobsedeerd? Is het realiteit of fantasie? Mijn ontwerp is als een lens. Het heeft als kernthema de gebroken spiegel waarin een vrouw kijkt. Zo ontstond het kernbeeld van het oog met de gebarsten spiegel.”

“Senta, de dochter van kapitein Daland, is een vrouw die op een bepaalde manier naar de wereld kijkt, vanuit een bepaalde identiteit, en die ineens de fantasiefiguur van de ‘Fliegende Holländer’ tot leven ziet komen en haar huis binnen ziet stappen. In onze productie wordt de Holländer omgeven door zes geesten, samen met hem is dat zeven, het aantal jaren dat hij op de zeeën zwierf. Die geesten representeren allemaal een bepaald aspect van zijn persoon. Daarin komt het gefragmenteerde van de gebroken spiegel ook terug.”

IJsgrotten, vulkanische stranden en zonsondergangen

“We waren het er in de ontwerpfase meteen over eens dat we voor deze enscenering video wilden gebruiken. Om de zee en de zonsondergang zichtbaar te maken is video een effectief middel. De makers van het Duitse bedrijf Silbersalz – dat ook de beelden voor Ariadne auf Naxos leverde – zijn naar IJsland gevlogen voor de opnamen van ijsgrotten, vulkanische stranden en zonsondergangen. Het is echt uniek materiaal geworden. In alle projecties in de voorstelling zijn barsten in het glas te zien. We moesten de filmmakers er nog wel van overtuigen dat hun prachtige filmwerk met datzelfde effect zou worden aangevuld.”

“Na de eerste gesprekken met Paul ben ik aan het werk gegaan achter mijn computer. De ontwerpen maak ik in 3D, zodat een indruk ontstaat van hoe het decor eruit gaat zien. Als alles bedacht is, wordt het decor gebouwd op een schaal van 1:25 en dat hebben we een jaar geleden gepresenteerd aan de Reisopera. Zo’n ontwerpproces gaat in goed overleg met het huis en de regisseur. Ik heb het geluk dat ik niet met eigenwijze, stampvoetende regisseurs werk die gaan schreeuwen om gelijk te krijgen.”

Holländer is een tijdloos verhaal

“Ik vind het interessant om een opera een vorm te geven die past bij de periode waarin het werk ontstaan, maar ik vind het ook interessant om een stuk te verplaatsen naar een heel andere tijd. Holländer is een tijdloos verhaal. Juist dat is de reden waarom het anno 2018 nog te zien is. De eigentijdse vorm die we gekozen hebben maakt het voor het publiek makkelijker zich te identificeren. Ze zien mensen die ze herkennen.”

“Senta’s kostuum heeft een jarenvijftigsfeer, met bustiers die het figuur versterken en wijde rokken. Maar dat is niet bedoeld om nadrukkelijk een tijdsperiode aan te duiden. In mijn rol van kostuumontwerper moet ik een bepaalde wereld creëren met kostuums die de karakters definiëren en die voor de zangers ook bijdragen aan hun performance. Bij opera – waar producties meerdere jaren meegaan – ontwerp je vaak een archetype, omdat een rol in een voorstelling soms letterlijk door vijf verschillende solisten wordt gezongen.”

Een nachtmerrie voor lichtontwerpers

“Met lichtontwerper Alex Brok heb ik al vaker samengewerkt, onder meer in Owen Wingrave voor Opera Trionfo. Mijn decorontwerp is vermoedelijk één van de lastigste die ik ooit gemaakt heb voor de lichtontwerper. Het decor heeft een plafond, er is weinig ruimte voor zijlicht en het gebruikte materiaal is vrijwel uitsluitend reflecterend. Dat is een nachtmerrie voor lichtontwerpers! Maar Alex heeft uitstekend werk geleverd.”

Gary McCann wordt gewaardeerd als ontwerper voor opera in Nederland, de rest van Europa en in Amerika. In Engeland ligt dat iets anders. Daar is hij vooral bekend van musicals, zoals die over zangeres Cilla Black. Dat de voorstelling Killology onlangs bekroond werd met een Olivier Award is bijzonder voor de ontwerper. “De Britse theaterwereld wordt geleid door mensen die bijna allemaal opgeleid zijn in Oxford en Cambridge. Het is een tikje chique. Dat ik, afkomstig uit een arbeidersgezin in Noord-Ierland, door die wereld erkend word, doet me wel iets. Die award is echt een mijlpaal in mijn carrière.”

Op het indrukwekkende cv van de ontwerper staan musicals, nieuwe stukken, klassiek toneel en opera. Het aandeel opera wordt steeds groter. Wellicht opent de bekroning met een Olivier Award ook de deuren van de Britse operahuizen, maar voorlopig is McCann druk in Enschede, waar alweer een volgende productie is gepland die door hem zal worden vormgegeven. De komende maanden reist hij naar Philiadephia, Seattle, Lausanne en Wenen.

Gary McCann vat zijn rol in het theater samen: “Opera, zoals Der fliegende Holländer, is in het Duits. Het publiek kan de tekst meelezen via de boventiteling, maar ik probeer het verhaal te vertellen met beelden die dat meelezen overbodig maken. Ik hoop dat het publiek onze Fliegende Holländer mooi en mysterieus vindt, dat ze verrast en meegesleept worden door het verhaal, de muziek en onze enscenering.”

Der fliegende Holländer gaat op 20 april in première en reist daarna door het land. Zie voor meer informatie de website van de Nederlandse Reisopera. Het werk van Gary McCann is te vinden op zijn persoonlijke website.