Hoeksteen in het culturele programma van de Heiligdomsvaart die deze week in Maastricht wordt gehouden, is Messiah van Händel. Regisseur Sybrand van der Werf werd gevraagd om het werk te ensceneren. Net voor de officiële première, afgelopen vrijdag, spraken we hem over zijn aanpak. “Het is niet de zoveelste uitvoering, hoop ik.”

De Heiligdomsvaart is een traditie die teruggaat op het einde van de middeleeuwen. In Maastricht – maar ook in de verre omtrek, in plaatsen als Aken, Hasselt en Tongeren – vindt iedere zeven jaar een Heiligdomsvaart plaats. Pelgrims bezoeken deze week Maastricht, waar op twee achtereenvolgende zondagen, 27 mei en 3 juni, grote processies worden gehouden. Bij de twee ommegangen worden de relieken van Sint Servaas, de eerste bisschop in Nederland, meegedragen.

Rond de processies is een breed cultureel programma georganiseerd, met film, popmuziek, tentoonstellingen en concerten. Dirigent Jos van Veldhoven leidt een uitvoering van het Stabat Mater van Pergolesi door de philharmonie zuidnederland met onder anderen Helena Rasker en Kristina Bitenc (1 juni). Op diezelfde avond treedt sopraan Marjon Lambriks op in een concert met het Euregionaal jeugdsymfonieorkest.

Het grootste muziektheatrale onderdeel van het programma is Messiah, die tot zaterdag 2 juni zesmaal wordt uitgevoerd. Regisseur Sybrand van der Werf kreeg – na het succes van de productie die hij zeven jaar geleden maakte – de eervolle taak het bekendste werk van Händel te ensceneren. Als locatie werd gekozen voor de Sint Lambertuskerk, prominent aanwezig op het Koningin Emmaplein in Maastricht. Tussen de avant-première en de officiële eerste uitvoering op 25 mei vertelde Sybrand over zijn werk en de gedachten erachter.

Het is nog een paar uur tot de première. Is het spannend?
“Gisteren, voor de avant-première, hebben we nog tot vijf minuten voor aanvang de laatste draadjes doorgeknipt, dat was spannend. Maar daardoor is de druk voor vanavond, bij de grote première, wat minder groot.”

Met welk basisidee ben je begonnen?
“Ik wilde graag een oratorium doen en heb aanvankelijk Messiah en Die Schöpfung van Haydn voorgesteld. De keuze heb ik aan de organisatie van het Heiligdomsvaartprogramma gelaten. Die hadden een voorkeur voor Händel. Met in mijn achterhoofd het thema van 2018, ‘Doe goed en zie niet om’, wat voor mij barmhartigheid betekent, ben ik Charles Jennens’ libretto van Messiah gaan lezen.

Ik bedacht dat ik het verhaal wilde vertellen vanuit de figuur van Maria. Als er iets barmhartig is, dan is het wel de nietsontziende naastenliefde van een moeder die een kind heeft en die te horen krijgt dat haar kind gestorven is voor de goede zaak. Ik vergelijk het met het eigentijdse beeld van een moeder wier zoon of dochter door Artsen zonder Grenzen wordt uitgezonden naar een oorlogsgebied en die een brief op de mat vindt met de boodschap dat haar kind niet meer leeft. Hoe geef je dat, zoals dat in het hedendaagse jargon heet, een plaats? Dat kan haast niet, dat blijft een open wond. Maar ik kan me voorstellen dat het feit dat je kind voor een hoger ideaal zijn of haar leven gegeven heeft, kan helpen in het verwerken.

De figuur van Maria, gezongen door de sopraan, was leidend bij het kiezen wat wel en niet in de voorstelling zou blijven. Onze versie is korter dan het origineel en duurt ongeveer anderhalf uur.

Tegenover de zachtheid van Maria staan in Messiah andere elementen. Er is bijvoorbeeld het bekende ‘Hallelujah’. Bij mijn voorbereiding kwam ik terecht bij het boek Händels Messiah: Text, Musik, Theologie van Tassilo Erhardt. Die stelt dat de tekst van Messiah een reactie is op het jodendom, en op het deïsme dat in de tijd van het ontstaan van Messiah in opkomst was. In het deïsme is God – ik zeg het heel simpel – een soort horlogemaker die in het begin van de schepping alles in gang heeft gezet, maar zich verder niet meer met de wereld bemoeit.

In het ‘Hallelujah’ zitten fragmenten uit Openbaring 19, een Bijbelhoofdstuk waarin de nieuwe Christus stevig losmept op de niet-gelovigen en de vogels uitnodigt om van de lijken te eten. (‘En de overigen werden gedood met het zwaard Desgenen, Die op het paard zat, hetwelk uit Zijn mond ging; en al de vogelen werden verzadigd van hun vlees’ – Statenbijbel).

Het is een nogal militant vers, zeker als je dat in combinatie hoort met de aria van de tenor die ervoor zit, ‘Thou shalt break them with a rod of iron’. Het verhaal van Maria zit in Messiah, maar de masculiniteit neemt in het derde deel over. Maria staat voor zachtheid en acceptatie, voor mededogen. Dat is een aspect van de religie waarin ik me goed kan vinden en dat raakt ondergesneeuwd bij een lied als ‘Why do the nations so furiously rage’.

Ik wil in deze enscenering niet alleen de muziek mooi presenteren. Je kunt best achterover leunen en van Händels compositie genieten, maar er zit – zonder bewust tegen schenen te willen schoppen – voor mij wel een bewustwordingsaccent in de voorstelling. Dat is ook mijn doel, daar ben ik prediker genoeg voor.”

Je hebt recent Werther geregisseerd bij Opera Zuid, in hoeverre is dit anders?
“De context van Messiah geeft natuurlijk veel minder ruimte dan een opera als Werther. Daar kun je je meer vrijheid permitteren. Bijvoorbeeld bij de vertaling van de boventitels. Ik kwam bij de term ‘Lord of hosts’: dat staat in de Statenvertaling als ‘heerscharen’, maar het zijn natuurlijk legerscharen. Zo heb ik het uiteindelijk ook vertaald.”

Je hebt geen theater, maar een kerk als locatie. Scheelt dat?
“Jazeker, het publiek gaat een hoop praktische oplossingen zien. Er is geen orkestbak in een kerk, dus heeft vormgeefster Sanne Puijk een podium gebouwd dat enigszins helt en dat het orkest omarmt. Bij de vormgeving hebben we gestreefd naar een tijdloze en metaforische setting, losjes geënt op een aantal Bijbelse verhalen. De beelden zijn, anders dan mensen van mij wellicht gewend zijn, vrij sferisch en poëtisch. Een kerk is geen functioneel theater, maar wel een heel bijzondere omgeving.”

Vanavond is de première en dan volgen er tot zaterdag 2 juni nog vier voorstellingen. Hoe hoop je dat men zal reageren?
“Ik hoop dat mensen een aangename avond hebben, maar ook denken: zo had ik er nog niet tegenaan gekeken. Pieter Hendriks, de bas met wie ik vaker samen heb gewerkt en die al heel veel klassieke uitvoeringen van Messiah heeft gezongen, realiseerde zich hoe fijn het is om op deze manier met het stuk te werken. ‘Ik weet nu weer waarom aria’s op een bepaalde plaats in het werk zitten’, zei hij. De muziek van Händel is prachtig, maar wat wij gemaakt hebben, is niet de zoveelste uitvoering, hoop ik. Ik wil met de enscenering een zinvolle aanvulling maken op de betekenis van het stuk.”

Messiah door regisseur Sybrand van der Werf en onder muzikale leiding van Manon Meijs wordt gezongen door Claudia Couwenbergh, Falco van Loon, Pieter Hendriks en Rob Meijers. Informatie over data en kaartverkoop vindt u op de website van de Heiligdomsvaart.