Op 31 mei start de marathon aus LICHT in Amsterdam. De superlatieven over de omvang en de reikwijdte van deze korte versie van de opera LICHT van Karlheinz Stockhausen zijn al bijna op. In dit artikel zoomen we in op twee onderdelen uit het programma: ENGEL-PROZESSIONEN met mezzo Inga Schneider van Cappella Amsterdam en WELT-PARLAMENT met tenor Erik Slik.

Het zijn niet alleen studenten van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag – waarvan een aantal deelnam aan het speciale aus LICHT-masterprogramma – die zorgen voor de uitvoeringen van de drie dagen durende productie. Bekende ensembles als het Nederlands Kamerkoor en het Nationaal Kinderkoor werken mee en solisten als sopraan Katrien Baerts, alt Carina Vinke en bas Agris Hartmanis staan op de castlijst.

We spraken met tenor Erik Slik, die de rol van President zingt in het stuk WELT-PARLAMENT en die vertelt dat niet alleen de zang zijn aandacht vraagt. Hij geeft op halve secondes nauwkeurig de inzetten aan van de negen vocale groepen die de leden van het parlement representeren.

Mezzosopraan Inga Schneider maakt met haar collega’s van Cappella Amsterdam deel uit van ENGEL-PROZESSIONEN, waarvoor Stockhausen in zijn partituur de choreografie beschreef: “Zeven engelenkoren staan in zeven hemelsrichtingen rond het publiek en bewegen zich in processie door de ruimte. Ze gaan één voor één door het midden en komen aan het eind samen.”

“Ik zag hoeveel koorleden diep ontroerd waren”

Als we Inga Schneider spreken, zit ze volop in de voorbereiding op aus LICHT. Sinds begin dit jaar is er gerepeteerd en de koorleden hebben het speelveld in de Gashouder in het Westerpark al verkend. “Het wordt mooi”, zegt ze. Ze is vol vertrouwen in de kwaliteit van de monsterproductie.

Voor we over ENGEL-PROZESSIONEN beginnen, vat Inga Schneider even de indrukwekkende veelzijdigheid van Cappella Amsterdam samen met wat voorbeelden: vorig jaar een belangrijke rol in Henzes Das Floss der Medusa, recent op tournee met de vespers van Rachmaninov en vlak voor het Stockhausen-project concerten in Nederland en Duitsland met The Rake’s Progress. Hard werken dus voor het koor, dat met Daniel Reuss een succesbepalende chef-dirigent heeft. “Het gaat bij hem en ons echt om de kern van de muziek”, stelt Schneider, die al bijna twintig jaar bij het ensemble zingt.

Gevraagd naar recente hoogtepunten noemt ze het Brahms-requiem met het Orkest van de Achttiende Eeuw en de recente tournee met de Johannes Passion van Bach. “Op Goede Vrijdag waren we in Eisenach, de stad waar Bach werd geboren. Ik zag hoeveel koorleden na afloop diep ontroerd waren.”

Onvergetelijk was voor haar een uitvoering van Kanon Pokajanen van Arvo Pärt (ook op cd te horen) in het Muziekgebouw in Amsterdam. “Er was een gebundelde concentratie. Iedereen was ongelofelijk alert en samen. Het was de meest bijzondere sfeer die ik ooit heb meegemaakt.”

2011 SONNTAG aus LICHT

In 2011 werkte Cappella Amsterdam in Keulen mee aan de wereldpremière van de complete SONNTAG aus LICHT door de Oper Köln. “Ik kende Stockhausen, maar had nog nooit werk van hem gezongen. Met James Wood, die ook de wereldpremière van ENGEL-PROZESSIONEN in 2002 met het Groot Omroepkoor dirigeerde, hebben we heel veel gerepeteerd. Hij was heel precies, de partituur vraagt dat.”

Carlus Padrissa van La Fura dels Baus regisseerde de uitvoering in Keulen. De ruimte was rond en om goed zichtbaar te zijn voor de zangers, stond dirigent Wood op een verhoging. “Hij reed met een soort pausstoel door de ruimte, met witte handschoenen, zodat we hem goed konden volgen. We droegen speciale kostuums en wij in koor 3 waren in de door Stockhausen voorgeschreven kleuren zwart/geel geschminkt”, herinnert Schneider zich.

Stockhausen schreef ENGEL-PROZESSIONEN als tweede scène voor SONNTAG aus LICHT in opdracht van de ZaterdagMatinee, voor het Groot Omroepkoor. Zoals in alle composities voor LICHT is in ieder detail voorzien. Elk van de zeven engelenkoren is tweestemmig polyfoon gecomponeerd. De hoge stemmen zijn gebaseerd op de EVA-formule, de lage stemmen op de MICHAEL-formule, die Stockhausen bedacht en toepaste in zijn werk. De koren zingen in zeven talen, van Engels en Duits tot Hindi en Kiswahili. De teksten verwijzen naar de dagen van de week. De zevende groep, gevormd door vier koorsolisten (SATB), zijn de ‘Engel der Freude’.

Tenor Erik Slik zingt op 2 juni, op de derde dag van aus LICHT, de rol van de President. Hij heeft recent zijn hoofdrol in Menotti’s De jongen die te snel groeide afgerond bij De Nationale Opera, studeert op Offenbach voor het Aalto-Musiktheater in Essen, gaat deze zomer Salieri zingen in Nijetrijne, maar is nu volledig geconcentreerd op Stockhausen. Het aus LICHT-project is gigantisch en de tenor krijgt maar een deel van het grote geheel mee. “Ik ben behoorlijk bezig met mijn eigen noten en de rol die ik zing.”

Achteloos muziek maken is er bij Stockhausen niet bij. Toen Slik door het Nederlands Kamerkoor gevraagd werd voor de rol van voorzitter van WELT-PARLAMENT, sloeg hij – voor hij ja zei – de partituur open. “Er waren niet meteen noten. De eerste bladzijden bestaan uit een verhandeling over de ontstaansgeschiedenis van het stuk en een legenda. De dynamiektekens hebben allemaal een eigen kleur, forte ziet er anders uit dan piano. De componist geeft ook aanwijzingen over hoe het stuk moet worden uitgevoerd en voor de opstelling van koor en solisten.”

Slik bereidde zich zo goed mogelijk voor, waardoor de dirigent de eerste repetitie vroeg of hij het al eens had uitgevoerd. “Dat was niet zo”, vertelt hij. “Het was een kwestie van goed studeren. Het leren van de tekst valt nog mee, maar het in de gaten houden van de stopwatch en de juiste stemgroepen aanwijzen, die logistiek kun je thuis niet oefenen. Ik ben in maart al bij een repetitie van het Nederlands Kamerkoor langsgegaan om met ze te oefenen.”

In WELT-PARLAMENT (1995) komen politici in een glazen koepel op een wolkenkrabber bijeen onder leiding van de President om te praten over de betekenis van het woord ‘liefde’. Op enig moment wordt de voorzitter weggeroepen en neemt een sopraan zijn rol over. Het stuk is onderdeel van MITTWOCH aus LICHT, de dag van samenwerking en verzoening. Het koor bestaat uit 36 zangers onder leiding van de voorzitter/dirigent. De muzikale leiding in de uitvoering in Amsterdam heeft dirigent Jeffrey Skidmore. Hij leidde in 2012 in Birmingham de wereldpremière van MITTWOCH, dat toen werd geënsceneerd door Graham Vick.

In ENGEL-PROZESSIONEN maakt Inga Schneider deel uit van koor 3, de ‘Engel des Lebens’, dat in het Spaans zingt. “Ángeles de la vida – Miércoles de Luz”, luidt de eerste regel van de tekst. Ze had met de partituur dezelfde ervaring als Erik Slik. “We zingen uit het hoofd. Het is vocaal heel virtuoos, je schakelt snel van zingen naar fluisteren en spreken. Het zijn verschillende stemmen en dat gaat heel snel. Iedere noot heeft een ander dynamisch teken. Dat spreekt me aan: ik houd van componisten die precies weten wat ze willen en dat ook opschrijven.”

Voor ieder stuk een eigen ‘Klangwelt’

Stockhausen wilde, zo tekende Erik Voermans van Het Parool op in een interview met de componist in 1995, voor ieder stuk een ‘Klangwelt’ scheppen die voordien niet bestond. In ENGEL-PROZESSIONEN is er naast de zeven engelenkoren een tutti-koor dat langs de wanden staat. Die zangers herhalen individueel heel langzaam de eerste lettergreep van de verschillende weekdagen.

De tutti-partij wordt gezongen door het koor van Collegium Musicum uit Leiden. Bij de repetities hoorde Schneider dat het heel goed ging. “Eerlijk gezegd klonk het technisch veel beter dan ik in Keulen meemaakte”, zegt Schneider. “Ze moeten de klank heel lang aanhouden en krijgen daarvoor oortjes, zodat die heel zuiver blijft.”

Karlheinz Stockhausen heeft niet voor niets de bijnaam ‘Papa Techno’. Er wordt veel elektronica gebruikt in zijn werk. “Oorspronkelijk werden alleen de stemmen van de koorsolisten, de Engel der Freude, versterkt, maar dat leidde tot onbalans”, vertelt Schneider. “Wij als engelenkoren krijgen microfoontjes achter ons, voor een versterking waarmee een lichte galm ontstaat. Zo klinkt het nog mooier.”

“Mijn iPhone is mijn stopwatch”

Voor Erik Slik is het opletten vanaf het eerste moment in de uitvoering. “De partituur begint voor mij met een slag van de voorzittershamer op een buisklok. Dan komt het koor op en ik zet dan snel op 1 minuut 30 mijn stopwatch aan. Dan geef ik bas 3 aan, 10 seconden later bas 2 in een andere dynamiek, en zo gaat het verder. Pas dan kom ik toe aan mijn eerste gezongen zin. Dat slaan op de buisklok moest ik leren, de eerste keer sloeg ik op het lange deel en corrigeerde de dirigent me: je bleek op de bovenkant te moeten slaan.”

Slik moet als voorzitter van het WELT-PARLAMENT op halve secondes kunnen tellen. Hij krijgt daarvoor niet een officiële productiestopwatch. “Bij de repetities gebruikte ik mijn eigen iPhone en dat werkte eigenlijk het beste. Regisseur Pierre Audi en muzikaal leider Kathinka Pasveer vonden het prima en daarom wordt dat mijn stopwatch. Ik mag alleen niet vergeten het toestel vooraf op de vliegtuigstand te zetten.”

Het is de ervaring van Inga Schneider en ook van Erik Slik: bij Stockhausen staat alles in detail aangegeven. Slik: “Kathinka Pasveer zegt soms: ‘Dit is echt staccato bedoeld, je zingt het nu te lang.’ Ze kent het werk van Stockhausen als geen ander, maar ze is niet sektarisch-streng. Ze heeft nog nooit gezegd dat iets per se zo moest. Wel let ze sterk op verstaanbaarheid.”

“Door de repetities heb ik nog veel meer respect voor de muziek gekregen”

Pierre Audi, die verantwoordelijk is voor de complete mise-en-espace van aus LICHT, kwam vroeg in het repetitieproces naar een repetitie van Cappella Amsterdam. Inga Schneider herinnert zich hoe Audi over het werk sprak. “Hij toonde veel respect voor Stockhausen, met wiens werk Audi zijn era in Nederland afsluit. Hij benadrukte hoe groot de bijdrage is van de conservatoriumstudenten en hoe zij zich inzetten voor de muziek. Het klonk een beetje als een waarschuwing dat wij daar als profs niet voor mogen onderdoen. Maar daar blijkt helemaal geen reden voor, hoorden we laatst ook van de regie. We doen het goed.”

“Het lijkt me voor het publiek heel indrukwekkend”, meent Erik Slik. “Het is afwisselend en er zijn mooie solo’s voor het koor. De stemmen worden gebruikt op een manier die ik nog nooit eerder heb meegemaakt, bijna als orkest, soms op de voorgrond, dan weer op de achtergrond. Door de repetities heb ik nog veel meer respect voor de muziek gekregen.” Hij raadt iedereen aan vooral te komen kijken en luisteren: “Het is echt een once in a lifetime-gebeurtenis, waar je je helemaal in kunt onderdompelen.“

De driedaagse opera aus LICHT gaat op vrijdag 31 mei in première in de Gashouder in Amsterdam. ENGEL-PROZESSIONEN en WELT-PARLAMENT maken deel uit van de derde dag, die in het teken staat van samenwerking en het openen van de ruimte. Zie voor meer informatie de website van aus LICHT.