Vanaf 21 mei streamt De Nationale Opera op vier opeenvolgende avonden een opname van Der Ring des Nibelungen uit 2013, geregisseerd door Pierre Audi. Dat was toen de tweede herneming van wat de New York Times typeerde als een ‘signature piece’ van het Amsterdamse operahuis. Als vooruitblik laten we enkele betrokkenen aan het woord.

De discussie of het kijken naar een opname van een opera-uitvoering gelijkwaardig is aan – of minstens in de buurt komt van – een live-ervaring woedt volop, nu opera alleen online te beleven is. Vermoedelijk roept het kijken naar Der Ring des Nibelungen op YouTube vooral een moeilijk te verdragen theaterhonger op. De DNO-productie van regisseur Pierre Audi bracht het verhaal en de muziek tot bijna in het publiek. Wie er in de zaal bij was en nu online gaat kijken, weet exact wat hij of zij mist.

De Ring in 1997

Wat aan Audi’s Ring voorafging, was een omvangrijke productieoperatie. Het moet tot 4 september 1997 onzeker zijn geweest hoe het publiek zou reageren. Op die avond ging Das Rheingold – als eerste van de vier delen van Der Ring des Nibelungen – in première in wat toen nog Het Muziektheater heette. Het Amsterdamse publiek hoorde de Rheintöchter zingen; Gabriele Fontana, Hanna Schaer en Catherine Keen. De eerste mannenstem, die van Alberich, was van een Nederlandse zanger. Bas-bariton Henk Smit (hij overleed tien jaar geleden) zong de rol bij het Residentie Orkest onder Hartmut Haenchen.

Het maakproces van de eerste complete, geënsceneerde Nederlandse Ring des Nibelungen is uitvoerig gedocumenteerd in onder meer Man en Mythe, het boek dat Roland de Beer in 2016 over Pierre Audi schreef. Sinds die eerste opvoering in september 1997 zijn er meer dan 120 uitvoeringen geweest in het theater aan de Amstel. Bijna 200.000 bezoekers hebben de Ring-delen gezien en als Audi niet bij alle voorstellingen de eerste drie rijen stoelen uit de zaal had laten halen, waren het er nog meer geweest.

Moeilijk op video vast te leggen is die nabijheid van het publiek. Je kon boven de handeling zweven of vooraan aan de zijkant van heel dichtbij de Walkuren zien voorbijrennen. Het lijsttoneel werd in het decorontwerp van Georg Tsypin doorbroken: delen van de zaal werden volgebouwd en boven het podium kwamen de ‘adventure seats’, die bezoekers een letterlijk geheel andere kijk gaven op het werk. In de vier delen, met elk een eigen decorontwerp, verhuisde het orkest voortdurend van plaats.

In november 2019 werd Die Walküre nog eenmaal hernomen. Bas-bariton Iain Paterson, die de rol van Wotan zong, zei over het decor: ‘Ik begin na drie weken repeteren mijn enkels te voelen. Het podium loopt schuin, de hoek is ongeveer 25 graden. Alle bewegingen van mijn karakter op die steile helling zitten in mijn hoofd. Er is een uitdrukking in het theater die me erg aanspreekt: je repeteert niet tot je het goed doet, je repeteert net zo lang tot je het niet meer fout kunt doen.’

Wie er vorig jaar bij was en een eerdere opvoering in het geheugen had, werd niet teleurgesteld. De sensatie van de Ring van Audi werd opnieuw voelbaar in de zaal.

Fricka

In de eerste reprise van de Ring-cyclus, in mei 2005, zong mezzosopraan Doris Soffel de rol van Fricka. Ze deelde de rol met Reinhild Runkel. Acht jaar later, in 2013, wilde Soffel er heel graag weer bij zijn. ‘Ik houd erg van Fricka. Als ik haar zou moeten schilderen, was het een vrouw die intelligent uit haar ogen kijkt’, vertelde ze in een interview in april van dat jaar. ‘Fricka is een beetje conservatief. Ze is godin en Wotan is niet echt een god, ze is onder haar stand getrouwd. Dat betreurt ze, maar ze heeft een grote integriteit, misschien is dat het wel wat me zo aan haar bevalt.’

Doris Soffel was kortgeleden in Amsterdam voor de repetities van Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny, maar die productie moest vlak voor de première worden afgebroken vanwege de coronamaatregelen. In het gesprek in 2013 vertelde ze dat ze zelf aan Audi had voorgesteld om opnieuw Fricka te zingen. ‘In 2008 zong ik Die Amme in Die Frau ohne Schatten hier bij DNO [de opname daarvan is zaterdag te horen in NTR Opera Live – red.]. Toen heb ik het Pierre Audi gevraagd. ‘Zou je je kunnen voorstellen dat ik nog eens Fricka zing, hier in jouw regie van de Ring, al ben ik dan wellicht de oudste?’ ‘Ehh, mja… Ja!’ zei hij. Zodoende ben ik hier weer. Ik houd van de rol van Fricka en ik houd van deze enscenering.’

Soffels cv is alleszins Wagner-waardig. Ze was lang geleden door Wolfgang Windgassen, toen directeur van het operahuis, naar Stuttgart gehaald. ‘Ik was daar beginner en kon er meteen al kleine rollen zingen in de Ring die Wieland Wagner regisseerde, dus Rheintochter, Norne, Walküre. Stuttgart heette in die periode wel ‘Winter-Bayreuth’. Dankzij Windgassen, die daar zelf ook zong, stond ik als jonge zangeres op het affiche onder zijn naam, en die van mensen als Birgit Nilsson en Gottlob Frick. Dat was een mooi begin.’

In de eerste twee Ring-delen op het YouTube-kanaal van DNO is Soffel te zien als Fricka. ‘De rol van Fricka in Rheingold wordt vaak onderschat. Wagner heeft niet veel voor haar gecomponeerd, zegt men dan. Maar wat niet gecomponeerd is, moet je spélen, als het ware een draad spinnen tussen de delen. De sprakeloosheid van een vrouw die zich een beetje in de hoek geduwd voelt. En dan kookt het en kookt het en is er de scène in Die Walküre en dan spuwt ze vuur.’

Karakteristiek voor Fricka in de Amsterdamse Ring zijn de geitenkoppen op de wandelstokken. ‘Het zijn mijn symbolen van macht. Terwijl ik het podium op loop, denk ik: wacht maar, nu is het mijn beurt. Je moet er meteen staan, veel energie geven. Je kunt niet rustig opbouwen, voor je het weet is het voorbij. Als ik de muziek hoor voor de tweede akte, dat is een soort ontsteking, dan fikt het echt.’

De rode draad in de casting voor de producties van de Ring vormde de keuze van bekende buitenlandse namen in de hoofdrollen (al was in de laatste Walküre sopraan Eva-Maria Westbroek te zien als Sieglinde). In de delen op YouTube ziet u Nederlandse zangers en zangeressen als Wilke te Brummelstroete, die Fricka zong in Rheingold op de Rijn, net als Marcel Reijans, die daar Loge zong en in Amsterdam Froh vertolkte. Als Walkuren traden onder anderen Martina Prins, Helena Rasker en Cécile van de Sant aan.

Hartmut Haenchen

Voor het orkest staat in alle delen op YouTube Hartmut Haenchen. Hij stond met Audi, decorontwerper George Tsypin, dramaturg Klaus Bertisch en kostuumontwerper Eiko Ishioka aan de wieg van de Ring in Amsterdam. Een paar jaar geleden, tijdens het Wagner Congres in Amsterdam, sprak Haenchen over zijn betrokkenheid bij het werk van Wagner. Hij zag de partituren van Wagners tetralogie voor het eerst toen iemand de bundels meebracht uit West-Berlijn. In Oost-Duitsland waren ze verboden. De eerste Rheingold die hij dirigeerde, in 1980, werd verboden. ‘Dat kwam omdat de hoed van Wotan sterk leek op die van partijleider Honecker. Het leverde me een verbod op om als dirigent op te treden’, herinnerde Haenchen zich.

Hij was bij de voorbereidingen door Audi gewaarschuwd voor de wisselende plaatsen van het orkest op het podium. Voor zo’n veertig procent van de tijd zouden de zangers op een voor een dirigent onhandige plek in het decor staan. ‘Schön ist anders’, zei de dirigent daarover. ‘Schön is als je een zanger kan zien, kan dirigeren in direct contact.’

Het publiek was zeer nabij en dat stelde eisen aan de manier van zingen. ‘Ik moest de zangers in het begin afbrengen van het ‘einheitsfortissimo’ dat ze gewend waren. Het kostte even wat moeite om bijvoorbeeld de eerste Norn uit te leggen dat je niet meteen je volle stem opzet’, aldus Haenchen.

Hij heeft zijn herinneringen aan de productie onder meer vastgelegd in zijn boek Werktreue und Interpretation. En hij heeft dé Ring. Aan het eind van de laatste complete herneming van de Ring, op 14 februari 2014 schonk Pierre Audi aan zijn dirigent de originele ring, ontworpen door Eiko Ishioka. ‘Het is een klein gebaar van de immense dankbaarheid voor wat je gedaan hebt’, zei Audi, net voor een oneindig applaus losbarstte.

De vier delen van Der Ring des Nibelungen worden vanaf donderdag 21 mei steeds om 19.00 uur gestreamd op het YouTube-kanaal van De Nationale Opera.