Wederom wordt de première van een nieuwe Nederlandse opera verhinderd door de coronamaatregelen. In maart vorig jaar was Ritratto van Willem Jeths het slachtoffer. Precies een jaar later ziet Michel van der Aa zijn nieuwe werkstuk Upload stranden. Als alternatief streamt De Nationale Opera op 20 maart een documentaire over het repetitieproces en komt er een film in het voorjaar.

Hoe kan het brein van de mens toch voortleven na de lichamelijke dood? Op dat thema ontwikkelde Michel van der Aa een muziekdrama waarin gezongen toneel op het podium van een theater gecombineerd wordt met filmbeelden met gesproken en gezongen scènes die op liefst zeven schermen geprojecteerd worden. Van der Aa spreekt daarom van een ‘filmopera’, getiteld Upload.

De thematiek van doorleven na de fysieke dood houdt de 51-jarige componist, regisseur, filmmaker en elektronicaspecialist al jaren bezig. Hij werkte zijn gedachten uit in onder meer twee opera’s, After Life (2006, herziene versie in 2009) en Sunken Garden (2013) en in kleinere stukken over herinneringen en menselijke emoties, zoals in het monodrama Blank Out, in een digitale video The Book of Sand (2015) op basis van verhalen van Jorge Luis Borges, en het celloconcert Up-Close (2010), dat hij schreef voor Sol Gabetta.

In al die stukken voegde hij op spannende wijze livespel samen met vastlegging op beeld, en mengde hij instrumentaal spel met elektronisch voortgebrachte of gemanipuleerde klanken. In Upload zal dat op nog grootsere wijze worden gerealiseerd.

Om toch iets van de première van Upload te redden, heeft Van der Aa een film gemaakt die wat betreft de inhoud, de lengte, de zingende en acterende medewerkers en de instrumentale uitwerking door het Duitse ensemble MusikFabrik samenvalt met de filmopera. Die werd in het gebouw van Nationale Opera & Ballet weliswaar uitvoeringsklaar gemaakt, maar een première met een gestreamde theaterregistratie wil Van der Aa niet.

‘Ik ben geen voorstander van streaming. Dan krijg je een verwaterde versie van wat er op het podium en in de zaal gebeurt. In mijn werk is de combinatie van film met allerlei andere media heel belangrijk. Film verlengt, vergroot de fysieke ruimte van het toneel. In de film die ik nu opneem, kan ik met allerlei camerawerk dicht op het podiumgebeuren en op de beelden van de schermen zitten. De filmopera en de film zijn twee kinderen. De film is een ander ding, wordt intiemer. Die wordt wel gestreamd, ergens half mei, en dat heeft als voordeel dat een groter publiek wordt bereikt. Wat mogelijk nieuwsgierig maakt naar de echte filmopera in het theater.’

Tovertuin

After Life uit 2006/2009 verhaalt van het moment waarop mensen tussen hun aardse sterven en de overgang naar het ‘hiernamaals’ in een tussenfase verblijven. Zij worden er ondervraagd over hun leven, waarbij zij moeten aangeven wat hun mooiste herinnering is. Deze humanitaire documentaire, waar Van der Aa de teksten voor schreef, werd op het toneel gezet in een razend knappe vermenging van beeld en geluid. Alle elementen – toneel, zang, interviews, film, elektronica – schoven naadloos in elkaar tot een magische opera over de zingeving van het leven.

Met Sunken Garden (2013) zette Michel van de Aa een stap verder op het pad van muziektheater, waarin door de computer gestuurde beeldmiddelen een nog grotere rol speelden in het opvoeren van de illusie, het wezen van alle theatervormen. Aan de bovengenoemde ingrediënten voegde Van der Aa 3D-film toe. De toeschouwers moesten halverwege een 3D-bril opzetten om een ‘verzonken ruimte’ binnen te gaan, een paradijselijk landschap. De mysterieuze wereld over een vrouw die in een tovertuin mensen – die door haar zijn ontvoerd – ontdoet van hun persoonlijkheid, werd bedacht door de Engelse schrijver David Mitchell. Hij en Van der Aa noemden hun schepping een ‘occult-mystery film opera’.

Upload verwijst naar de mogelijkheid om gegevens digitaal op te slaan in een speciale ruimte van het internet, in het Engels aangeduid als de ‘cloud’. Van der Aa schreef dit keer het script weer zelf, omdat hij zich dan niet gebonden voelt aan wat een ander heeft bedacht.

De hoofdpersoon in zijn verhaal, simpelweg ‘de Vader’, heeft in zijn leven een trauma opgelopen dat hem dusdanig met depressies hindert dat hij er een eind aan wil maken. Maar hij wil toch voortleven uit liefde voor zijn Dochter (ook een rol zonder bepaalde naam). In een kliniek waar met behulp van computersystemen neurologische processen in gang worden gezet, wordt zijn herseninhoud – zijn brein met gedachten en emoties – gescand en vervolgens opgeslagen, geüpload. De Vader hoopt zo toch een rol te kunnen blijven spelen in het leven van de Dochter.

De filmopera Upload is een soort zoektocht naar de mogelijkheid om eeuwig door te leven, een hiernamaals in het hiernumaals. Het doet denken aan Amerikanen die zich na hun dood meteen laten diepvriezen in de hoop over honderd jaar of meer na ontdooiing dankzij wetenschappelijke vindingen in verjongde vorm verder te kunnen leven. ‘Dat is iets anders’, zegt Van der Aa echter. ‘Die hersenen ontwikkelen zich niet.’

‘In de neurologie worden allerlei onderzoekingen gedaan om hersenen te analyseren, om er digitale modellen mee te maken’, vervolgt hij. ‘Als die worden geüpload, kun je jezelf blijven ontwikkelen. Het leven wordt verlengd. Het lijkt op een soort hemel. Het is een technische, wetenschappelijke oplossing.’

Gereedschap

Gelooft Van der Aa in een hiernamaals? Met een kort en krachtig nee beantwoordt hij mijn vraag. ‘Ik vind het een fijn gezichtspunt om aan het eind van je leven te kunnen terugkijken als je biologisch ophoudt en er toch nog ontwikkeling plaatsvindt en je gesprekken kunt hebben met andere mensen. De ethische vraag is: heb je een lichaam nodig om te zijn, met een ziel? En heeft die ziel een lichaam nodig? Het is een humanistische kijk op de wereld, op het leven. Moet je iemand kunnen aanraken om contact te maken? Een vraag die juist in dit coronatijdperk speelt.’

Pierre Audi, langjarig intendant en artistiek inspirator van DNO, schreef in 1995: ‘Ik zou erachter willen komen hoe opera van binnenuit opengebroken kan worden. De opera moet vooruit.’ Is het de bedoeling van Van der Aa om met zijn avant-gardistische scheppingen het fenomeen opera te vernieuwen?

‘Daar ben ik niet bewust mee bezig. Ik wil mijn vocabulaire als componist vergroten met film en elektronica. Het zijn toevoegingen aan mijn gereedschap. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in techniek. After Life was een uiting daarvan. Ik ben er niet mee bezig om iets nieuws te doen om het nieuwe ervan. Techniek moet een middel blijven, het mag niet gaan overheersen. Mij gaat het om goed te communiceren met publiek. De ene keer doe ik dat met een stuk voor een ensemble of voor strijkkwartet. De andere keer met een opera. Het gaat om menselijke emoties waar mensen in de zaal zich door voelen aangesproken, de dramatische kant van het leven.’

Indiepop

In zijn muzikale taal kent Van der Aa geen grenzen. Hij componeert – zowel op papier, als aan de piano en op de computer – met hetzelfde gemak voor een symfonieorkest als voor een popzangeres. Treffend voorbeeld is de cd Time Falling, die vorig jaar januari uitkwam met liederen van diverse dichters op een muziekstijl die indiepop heet. Independant popmuziek, op rockmuziek geïnspireerde kunstmuziek. Gezongen door het Australische multizangtalent Kate Miller-Heidke.

Verbondenheid met een artiest is een ander aspect in de naar vele kanten uitwaaiende interessegebieden van de componist. Vanaf After Life koos Van der Aa de Britse bariton Roderick Williams voor de hoofdrollen in zijn muziekdramatische stukken. In Upload zingt en acteert hij de Vader. De Dochter wordt vertolkt door de sopraan Julia Bullock. Van der Aa raakte zeer onder de indruk van haar invulling van de rol van Dame Shirley, die zij zong in Girls of the Golden West van John Adams enkele seizoenen geleden bij DNO.

Ook in de verdere cast zijn terugkerende namen te zien, onder wie sopraan Claron McFadden. Het ensemble in de orkestbak zal MusikFabrik zijn, geleid door de Nederlandse dirigent Otto Tausk. Behalve in Amsterdam zou Upload in april ook uitgevoerd worden in Keulen. De Oper Köln is één van de medeopdrachtgevers van de nieuwe Van der Aa. Vooralsnog moeten we het doen met de film.

Het Opera Forward Festival van DNO vertoont op 20 maart (19.50 uur) en 21 maart (15.00 uur) een preview van Michel van der Aa’s filmversie van Upload, met een voorproefje van de film die in het voorjaar uitkomt en beelden van het maakproces. Zie voor meer informatie de website van het festival.