Al meer dan vijftien jaar maakt Jeroen Sarphati in samenwerking met regisseur Elsina Jansen compacte operavoorstellingen voor het Grachtenfestival. Dit jaar is de keuze gevallen op L’heure espagnole van Ravel, hertaald als Het uur van de Spaanse. Hij vertelt over de kunst van het hertalen. ‘Je rijdt heel vaak met je autootje een doodlopende straat in.’

Het is onderhand een onmisbaar onderdeel van ieder Grachtenfestival: een kleinschalige, vaak Nederlandstalige opera. De meeste jaren was de tuin van Museum Van Loon het toneel van de producties van Stichting Opera op Zak, maar dit jaar is daar Va Pensiero van World Opera Lab te zien. Opera op Zak wijkt uit naar het Luther Museum. Gespeeld wordt niet onder de blote hemel, maar gewoon onder het museumplafond. Wel zo veilig, vindt Jeroen Sarphati. ‘Buiten zit je toch vaak billenknijpend op je pianokruk te hopen dat het droog blijft…’

Jeroen Sarphati is al jaren een gerenommeerde naam in de Nederlandse muziekwereld. Hij is vooral bekend als pianist, maar begon een jaar of acht geleden ook te hertalen. ‘Sommige mensen plannen hun carrière vanaf hun vroege jeugd. Ik ben het andere uiterste. Bij mij loopt het meestal zo: iemand is ziek en kan zijn deel in de productie niet doen en er is geen geld voor vervanging. Ik zeg dat ik het wel overneem en ontdek dan dat ik het eigenlijk heel leuk vind. Zo ging het ook met hertalen. Bij een productie van Don Pasquale was het een probleem om een goed zingbare hertaling te krijgen. Ik deed het en het viel in goede aarde.’

Na de invalklus bij Don Pasquale maakte Sarphati in 2013 zijn eerste hertaling ‘from scratch’, Hans en Greetje. Sindsdien heeft hij veel opera’s onder handen genomen. ‘Ik denk dat er bij een opera in het Nederlands minder afstand is. Als de hertaling goed is en de zangers verstaanbaar zingen, vergeet je haast dat het een opera is. Het wordt meer theater. En ik houd van theater. Onze producties op het Grachtenfestival zijn bovendien kleinschalig. We spelen dicht op de mensen. Dan komt de directheid van de vertaling nog beter over.’

Puzzelen

Dit jaar heeft Opera op Zak gekozen voor een komedie van Maurice Ravel, L’heure espagnole. Mezzosopraan Eline Welle zingt de titelrol van Concepción, een vrouw die op zoek is naar een amoureus avontuurtje. Haar man en potentiële minnaars worden gezongen door Berend Eijkhout, Hugo Kampschreur, Sven Weyens en Georgi Sztojanov. Elsina Jansen voert de regie. ‘Een prachtige cast, zowel qua zingen als qua acteren. Veel drama op het toneel, nul drama op de werkvloer.’

In de hertaling van Jeroen Sarphati heet de komedie Het uur van de Spaanse. Hij is zo’n anderhalve maand met het hertaalwerk bezig geweest. Zijn streven: ‘Dat het publiek denkt een oorspronkelijke tekst te horen, niet een vertaling. Het helpt dat ik actief ben als vocal coach. Dat betekent dat ik, als het goed is, een idee heb van zangtechniek en zo weet ik wat zingbaar is en wat niet.’

Nederlands wordt niet altijd geprezen als een mooie zangtaal. Sarphati kan zich daar wel iets bij voorstellen. ‘Nederlands is soms wat langzamer. Je moet accepteren dat de muziek daardoor ook langzamer wordt in de uitvoering. Daarnaast moet je lastige medeklinkers zoals een g of vervelende klinkers vermijden als hoge noten gezongen worden.’

Componisten bedachten hun muziek natuurlijk op de structuur en de klemtonen van de oorspronkelijke tekst. Daar moet je als hertaler in meegaan, zegt Sarphati. ‘Ik heb La voix humaine hertaald, daar was dat heel lastig. Dat werk is zó op de Franse tekst geschreven. Je bent dan enorm aan het puzzelen om een natuurlijk alternatief in het Nederlands te vinden. Ravel heeft dat ook wel. Hij gebruikt veel korte frases en uitroepen, het stuk is erg recitativisch gedacht.’

Hertalen is niet echt iets ‘van het grote gebaar’, heeft Sarphati door de jaren heen ontdekt. ‘Het grote gebaar past toch niet. Je moet altijd compromissen sluiten. Kill your darlings. Je leukste dingen komen er meestal niet in. Je rijdt heel vaak met je autootje een doodlopende straat in.’

Het enorme ‘gepeuter en geschaaf’, zoals Sarphati het omschrijft, is uiteindelijk wel de moeite waard. ‘Ik ben altijd weer verbaasd als goede musici uitvoeren wat ik gemaakt heb; zangers die bij operahuizen een hoog niveau gewend zijn en iets serieus nemen wat ik geschreven heb. Een gezelschap als Stichting Cherubino, die scholieren en studenten wil betrekken bij operette en opera, voert meerdere stukken van mij uit. Het breidt zich uit.’

Scrabreus werk

De keuze voor L’heure espagnole maakte Sarphati samen met regisseur Elsina Jansen. ‘Belangrijk voor ons is afwisseling. Veel mensen bezoeken ieder jaar onze producties. Het ene jaar doen we daarom een komisch werk, het andere jaar iets serieus. En één keer in de vier of vijf jaar komen we met iets moeilijks. Het medicijn tussen de kattenbrokjes.’

Een ander criterium voor de makers is dat ze niet te veel willen snijden. Opera’s met twintig rollen zijn geen optie, vijf rollen is de max, meestal met enkel pianobegeleiding. ‘Ons laatste criterium is dat het iets moet zijn wat goed aansluit bij de tijd van nu. We hertalen de werken naar het nu. De vorm wordt hedendaags, de inhoud moet intact blijven. Wat de componist en de librettist in hun tijd deden om hun publiek te prikkelen, willen we naar het nu vertalen.’

L’heure espagnole was wat dat betreft ten tijde van de wereldpremière een scrabreus werk, meent Sarphati. Centraal in de komedie staat een getrouwde vrouw (Concepción, in de hertaling Conception) die een minnaar zoekt. ‘De vrouw bepaalt. De man is ondertussen in de war. Hoe moet hij zich gedragen om aantrekkelijk te zijn? Hoe kan hij een vrouw verleiden, zonder te soft of te grof te zijn?’

‘Het vertaalt zich goed naar problemen van nu’, zegt Sarphati. ‘In het post-#metoo-tijdperk moet een aantal handleidingen opnieuw geschreven worden. Er is veel verwarring. Dat is altijd een goed ingrediënt voor een komedie.’

Poolse pakketbezorger

In Het uur van de Spaanse dienen zich drie mogelijke minnaars aan. De eerste is een student die ongelofelijk wil pleasen, Jan Sander (Gonzalve). ‘Hij zoekt voortdurend naar wat van hem verwacht wordt, in plaats van zich af te vragen wat hij zelf wil. Ik denk dat veel jonge mensen bijna noodgedwongen bezig zijn met de vraag: hoe word ik het meest geaccepteerd?’

Tweede kandidaat is een oudere man, Isidor Bromet (Don Iñigo Gomez), die het eerst op de ouderwetse manier probeert – veel te grof – en daarna enorm begint te slijmen. De derde minnaar is de enige die geen rol probeert te spelen. ‘In het originele stuk een muilezeldrijver, een man van weinig woorden die in laag aanzien staat. Daar heb ik een Poolse pakketbezorger van gemaakt’, zegt Sarphati. ‘Hij kan niet perfect Nederlands, maar hij is het meest zichzelf, het meest natuurlijk. En dat valt in de smaak.’

Het uur van de Spaanse is van 17 tot en met 19 augustus op het Grachtenfestival te zien. Op 29 augustus volgt een voorstelling op een buitenfestival in Wassenaar en op 4 september is er nog een uitvoering tijdens Opera aan Zee in Noordwijk. Dus toch nog onder de blote hemel. Sarphati: ‘Dat wordt weer de goden verzoeken.’

Zie voor meer informatie de websites van het Grachtenfestival en Opera op Zak.