Wat is opera? En wanneer is iets geen opera meer? Het is een vraag die de makers van opera bewust of onbewust voortdurend bezighoudt. Niels Nuijten, dramaturg van Theater Basel, deelt zijn gedachten. ‘Als je een voorstelling ‘opera’ noemt, kan dat mensen afschrikken.’

Niels Nuijten (1991) studeerde saxofoon aan het conservatorium in Tilburg voordat hij overstapte naar een bachelor theaterwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Daar ontdekte hij het vak van dramaturg. Hij behaalde in 2017 zijn master dramaturgie en werkte sindsdien bij grote gezelschappen als De Nationale Opera (DNO), de Munt, Opera Vlaanderen en de Salzburger Festspiele. Sinds seizoen 2020/2021 is hij in dienst bij Theater Basel. Op dit moment werkt hij als dramaturg aan de productie Missa in tempore belli bij DNO in Amsterdam, die op 6 september in première gaat.

Veel mensen weten niet precies wat een dramaturg doet. Als iemand jou naar je werk vraagt, hoe leg je dat dan uit?
‘Ik ben er om een artistiek proces van begin tot eind te begeleiden. Dat heeft deels met de artistieke inhoud en deels met de productiekant van een voorstelling te maken. Een dramaturg is iemand die de belangrijke vragen blijft stellen. Als een team met artistieke ideeën komt, vraag ik naar het waarom en help ik bij het hoe.’

Vind je het zinvol om bezig te zijn met de definiëring van het begrip opera?
‘Ik vind de vraag wat opera is aan de ene kant niet zo interessant. Je hoeft wat mij betreft geen label op een voorstelling te plakken. Aan de andere kant is het wel een vraag die vaker onder ons, makers van opera, besproken wordt. En dat is ook goed. Zolang het maar niet afleidt van je uiteindelijke doel: dat zo veel mogelijk mensen komen zien wat je gemaakt hebt.’

Helpt een goed label juist niet om veel mensen naar het theater te trekken? De filmwereld werkt ook met labels – romantische komedie, thriller, actiefilm – zodat bezoekers weten wat ze kunnen verwachten. Het label ‘opera’ roept ook verwachtingen op.
‘Opera is natuurlijk, net als film, een verzamelnaam. Binnen de opera bestaan er verschillende genres, stijlen en smaken. Dus de vergelijking gaat niet helemaal op. Maar het klopt dat het woord ‘opera’ verwachtingen wekt. Het kan ook mensen tegenhouden, mensen die bij het horen van het label opera een bepaald clichébeeld zien. Er wordt veel gesproken over het verjongen en vernieuwen van het operapubliek. Het beeld dat mensen van opera hebben kan dat in de weg zitten.’

‘Neem als voorbeeld Missa in tempore belli bij DNO, waar ik nu mee bezig ben. Dat is een mis van Haydn, gecombineerd met muziek van een dj en elektrocomponist, twee videolagen van beeldkunstenaars en dans van Het Nationale Ballet. Als je die voorstelling opera noemt, komen mensen die een clichébeeld van opera in hun hoofd hebben misschien niet. Noem je het bijvoorbeeld een muziektheatrale belevenis met dans en met muziek van een dj, dan roep je heel andere verwachtingen op. Maar zo’n label is natuurlijk een beetje lang.’

Als je het clichébeeld van opera wilt veranderen, zou je een voorstelling als Missa in tempore belli misschien juist wel opera moeten noemen.
‘Dat kan. Je kunt nadenken of we het begrip moeten verruimen, zodat mensen bij opera niet meteen aan het achttiende- en negentiende-eeuwse repertoire denken. Dat is een spannende vraag.’

‘Ik heb in 2019 samen met Lisenka Heijboer Castañón de voorstelling Vrouwenstemmen gemaakt, over honderd jaar stemrecht voor vrouwen. We hebben die voorstelling bewust opera genoemd, omdat wij allemaal operamakers waren en het echt als opera zagen. Daar kwam toen wel kritiek op. Een recensent schreef dat we het alleen voor de subsidie opera hadden genoemd, maar dat het geen opera was.’

Dus als je het begrip opera probeert te verruimen, trek je wellicht nieuw publiek, maar schrik je doorgewinterde liefhebbers met een duidelijke voorstelling van wat opera is af…
‘Het kan inderdaad dat vaste bezoekers dan niet krijgen wat ze verwachten. Ik denk dat bij Missa in tempore belli wel duidelijk is dat het iets anders is dan wat mensen normaal gesproken als opera zien; het is immers een mis. Maar vorig jaar maakten we bij DNO bijvoorbeeld FAUST [working title]. Dat was een soort collagewerk met aria’s, maar ook met opnames van popmuziek en elektronische composities. Verschillende stijlen kwamen samen. We hebben grenzen opgezocht. Past die voorstelling nog binnen de mal van opera?’

‘Ik zou het wel een opera willen noemen. Het speelde in een operahuis, we hadden een operakoor, we hadden klassiek geschoolde zangers: allemaal eigenschappen die het voor mij een opera maakten. Wat misschien minder bij het idee van opera paste, was dat het stuk geen klassieke vertelstructuur kende, een verhaal van a tot z.’

‘Wat ik persoonlijk belangrijk vind, is dat we nieuwe verhalen blijven vertellen. De opera is vaak een herhaalmachine van oude stukken, maar volgens mij is er echt behoefte om daar nieuwe, hedendaagse verhalen aan toe te voegen. We kunnen niet negeren wat er in de wereld gebeurt. Daar moeten we ruimte voor scheppen en dat betekent ook dat we het genre moeten blijven ontwikkelen. Welke naam je het uiteindelijk geeft, is misschien iets wat je per project moet bekijken.’

Zou je toch een poging willen wagen en jouw antwoord kunnen geven op de vraag: wat is opera?
‘Voor mij is opera vooral een idee waar bepaalde eigenschappen bij horen. Bijvoorbeeld: er is een compositie, er wordt klassiek gezongen of gezongen door klassiek geschoolde zangers, er is een narratief, er is een orkest, er is een dirigent… Het blijft echter spannend wat er gebeurt als één of meerdere van die eigenschappen ontbreken. Op een gegeven moment kantelt de balans en kun je je gaan afvragen: is dit nog opera? Wat mij betreft is het goed om die vraag te stellen, maar het lijkt me belangrijk dat we vooral áchter het begrip blijven kijken. Ga naar het theater en laat je verrassen. Of het nou opera heet of niet.’

Missa in tempore belli gaat op maandag 6 september in première in Nationale Opera & Ballet en is daar viermaal te zien. Zie voor meer informatie de website van De Nationale Opera.

Niels Nuijten reist na de première terug naar Basel voor een nieuw seizoen bij Theater Basel, waar hij de dramaturgie van onder meer La traviata, een geregisseerde Winterreise met Anne Sofie von Otter en een scenische Matthäus-Passion verzorgt. Zie voor meer informatie de website van Theater Basel.