Op 11 maart gaat de nieuwe opera Ändere die Welt in première tijdens het Opera Forward Festival. Het is een co-productie van De Nationale Opera, Opera Zuid en De Nederlandse Reisopera. In de zogenaamde pasticcio* voorstelling, werden bestaande liederen en opera aria’s van Eisler, Weill, Rachmaninov, Shostakovich, Schumann, Auber, Beethoven en Wagner (uitgezocht en gearrangeerd door muzikaal leider Pedro Beriso), gecombineerd met Spoken word van Amara van der Elst en en een soundscape ontworpen door Wouter Snoei. De regie is in handen van Mart van Berckel.

Het wordt een voorstelling over revolutie en hoe de wereld wel of niet te veranderen is. Ik sprak met Mart en Pedro over de totstandkoming van het werk. Vanaf het begin was revolutie een gegeven. Voor Mart was een zo persoonlijk mogelijke benadering de enige manier.

Mart: ‘ Een onderwerp zo groot als dit, de wereld verbeteren,  kan je alleen maar benaderen door het heel dicht bij je zelf, zo persoonlijk mogelijk, te houden.  Dus (ik stelde me) al deze vragen: ´wat is revolutie, wat betekent het voor mij en voor mijn generatie?´. En mijn gedachten, mijn proces raakten verwikkeld met die van Pedro en zijn muzikale inhoud, en we hebben die discussie in elkaar gewoven en verbonden met de muzikale beslissingen die we moesten nemen.’

Het is zo’n groot onderwerp dus ook zo’n grote bron om muziek uit te putten. Waarom kozen jullie muziek uit de periode tussen de twee wereldoorlogen?

Eisler

Pedro:’ Het lied van Eisler op een tekst van Brecht, Ändere die Welt, gaf de titel aan de voorstelling. Simpel dus. De kunst uit die periode was inhoudelijk, maar ook muzikaal, heel revolutionair en vanzelfsprekend komt daar Brecht bij die de tekst van het lied van Eisler had geschreven,  maar ik wilde ook Kurt Weil, die er meer dan alleen maar door de associatie bij hoort. Niet alleen omdat hij ook tot de groep componisten van Entartete Musik behoorde maar vanwege de natuurlijke link met de anderen. Door Eisler naast Weill te plaatsen, breng je Eisler op een hoger plan in deze context.’

Eisler ging in tegenstelling tot Weill na de oorlog terug naar Duitsland, naar de DDR.

Pedro: “Ja en hij was heel erg actief. Daarom is een van de conservatoria in Berlijn ook naar hem vernoemd. Hij was heel belangrijk bij de wederopbouw van de muzikale wereld. Maar net als met veel andere componisten die door de nazi´s kapot gemaakt waren, heeft zijn muziek het nooit helemaal tot grote populariteit gebracht. Er was veel socialistisch theater en er zijn veel socialistische liederen, maar die werken werden nooit echt bekend bij het grote publiek. De Hollywood Songs worden wel veel opgevoerd, maar zijn bekend bij connaisseurs van het liedrepertoire en niet echt bij een groot publiek. ´

Depressief

Ik had de hele lijst van muziek, zonder de soundsscapes en Spoken word van Amara, doorgenomen en beluisterd. Het is allemaal wel een beetje somber en depressief. Er is weinig optimisme in die revolutionaire teksten.

Mart: ´Interessant.  Ik begrijp wat je zegt, Als je denkt aan revolutie en maatschappelijke verandering, is blind optimisme ook gevaarlijk. In politieke verandering zijn de krachten van wanhoop en hoop, afbraak en wederopbouw, tegengestelde krachten, die je naast elkaar moet hebben. Het stuk gaat ook niet over blind optimisme, maar over hoe moeilijk het ook kan zijn om de wereld te veranderen. De titel is dan wel ´Ändere die Welt´, maar mijn eigen geheime titel is ´Hóé verander je de wereld´. Iedereen zal het wel eens zijn over de kreet van de titel, maar belangrijker is dus de vraag hoe je het moet doen.  Optimisme en de meer depressieve kant van de muziek gaan hand in hand met die vraag. Met alleen optimistische muziek maak je volgens mij ook geen interessante voorstelling van een uur en vijftig minuten. We hadden die twee verschillende krachten nodig en ik denk dat zoals de voorstelling nu is opgebouwd, dat er wel een klein beetje hoop doorschemert aan het eind van de show. Je hebt natuurlijk ook niet de tekst van Amara gehoord die een ook een andere inhoud en context geeft aan de muziek.´

En daarbij komt dan ook nog een soundscape. Alles bij elkaar is het een heel complex geheel om er een dramaturgisch kloppend geheel van te maken.

Mart: ´We zijn met de muziek begonnen en daarmee hebben we een aantal hoekstenen gemaakt. ´Dit lied hoort muzikaal bij een begin, dit meer bij het einde’ en daarnaast is de tekst van de liederen natuurlijk heel belangrijk, maar we hebben echt eerst een soort muzikale structuur gemaakt, daarin de teksten gevoegd en toen de soundscape. Ja toch Pedro?´

Pedro: ‘ Ja, In het begin hebben we repertoire gekozen dat klopte met de inhoud en de archetypes van de personages die Mart bedacht had voor de show. Er zijn 5 karakters plus Amara en dat zijn archetypische personages die Mart gebruikt als gereedschap om het verhaal te vertellen en de scenes te illustreren. We hebben gezocht naar materiaal dat historisch of muzikaal revolutionair was en waarvan de inhoud of context paste bij dat ene personage of juist paste bij een groepsscène in een bepaalde situatie. Zo hebben we de structuur opgebouwd. Door uitproberen, vallen en opstaan is het geheel ontstaan en is de juiste dramaturgische boog gevormd. De teksten van Amara en de soundscapes komen daar weer bovenop en bouwen verder op deze lijn en versterken die lijn en brengen alles samen.

En dan nog de orkestratie. Dat was het laatste wat we gedaan hebben. We hebben de voorstelling eerst in een workshop gedaan in de herfst en ik heb daarna pas de orkestratie gemaakt. Ik wist toen in welke situatie en door welk personage de muziek zou worden gezongen. De orkestratie was nooit bedoeld als een abstracte orkestratie waarbij de muziek in concert zou kunnen worden uitgevoerd. De orkestratie hoort bij de dramaturgische lijn van de voorstelling.’

Gebruiken jullie ook de karakters die in de liederen aan het woord zijn, dus bijvoorbeeld de verteller in een lied van Schumann of Mathilde in een van de Wesendocklieder? Worden dat personages die in de voorstelling passen?

Personages

Mart: ´Niet helemaal zo precies, maar voor mij was het belangrijkste om personages te creëren. In een pasticcio is het gevaar om dingen zomaar in elkaar te zetten. In goed theater moet je een emotionele band met de karakters op het toneel hebben. Het leuke, maar ook het moeilijke aan een pasticcio, is de gefragmenteerde vorm. Dus daar moet je mee werken en om daarin te slagen moet je heel duidelijke personages hebben.We hebben vanuit de teksten van de liederen die karakters gevormd, de archetypes, maar daarna moesten ze echt worden, echte mensen waar je een band mee krijgt, maar niet zo concreet dat ze een naam hebben. Je moet ze wel herkennen, en door te zien wat ze doen, wat ze zingen, moet je het gevoel krijgen dat je weet wat voor mensen het zijn. Het was voor mij dus belangrijk dat het allemaal personages werden die iets met revolutie en verandering te maken hebben op allemaal verschillende manieren. Daarbij was het voor mij een uitdaging maar ook essentieel, dat je na een blik door moet hebben met wie je maken hebt, zonder dat je er eerst een heel programmaboekje met een schat aan achtergrondinformatie voor doorgelezen moet hebben. Ik heb er voor gekozen heel herkenbare, duidelijke, makkelijk te identificeren personages neer te zetten op het toneel.

Eigenlijk wordt een hedendaagse pasticcio, van oorsprong heel achttiende eeuws, heel modern als het gaat om gender neutrale liederen en aria’s. Je kan alles door ieder laten zingen.

Poëtisch

Pedro: ´In de liederen, maar zeker in de aria’s uit opera’s die we gebruiken, moet je begrijpen dat de inhoud puur poëtisch is. In de context van de opera weten we dat de tekst hoort bij een personage, maar inhoudelijk is het puur poëtisch en gaat het over liefde, hoop en dat soort dingen, zoals Leonore in Fidelio. De aria uit Der Silbersee wordt in de opera door een vrouwelijk personage gezongen, maar het is inhoudelijk een ballade en zoals met elke ballade is het een verhaaltje waarbij het gender van de verteller niet belangrijk is. Net als in het liedrepertoire. Wie is de verteller in een tekst van Heine? Is het Heine zelf, is het de zanger? Dat gaf ons een hele boel mogelijkheden en gender keuze was geen thema, maar het gebeurde op een heel organische manier.´

Waar we tot nu over gepraat hebben is vooral de structuur, maar laten we het eens hebben over de inhoud, de revolutie. Hebben jullie in je voorbereidingen een voorbeeld kunnen vinden van een succesvolle revolutie en dat er een betere wereld door tot stand kwam?

Mart: ´Nee, ik niet. Dat was precies mijn punt toen ik aan deze voorstelling begon. Als je naar de geschiedenis kijkt, is het idee van revolutie die een betere wereld gaat scheppen, een heel naïef idee. Als je revolutie ziet als op de barricades staan, de oude orde vernietigen, dan zie je dat de meeste revoluties alleen maar nieuw geweld opleveren en een (machts)vacuuum  et cetera, et cetera.

Mart. ´In het algemeen wordt geweld historisch altijd door ander geweld beantwoordt. Als je over revolutie praat als het gewelddadig omverwerpen van een bestaande orde, twijfel ik heel erg of dat concept nog wel actueel is. Daarom waren mijn eerste vragen ook, ´wat is het, en geloof ik er in.´

Na de revolutie

Maar jullie voorstelling begint ná een revolutie en dat resultaat is geen fijn beeld. De post- revolutionaire omgeving is niet de leukste plek om te zijn.

Mart:´Nee nee, helemaal niet, maar dat is denk ik een beetje een spelletje dat we met het publiek spelen.  Als je naar een voorstelling over revolutie en het veranderen van de wereld gaat, heb je daar verwachtingen bij. De opbouw daarnaartoe en de hoop, de idealen die je hebt en de werkelijkheid erna is iets spannends. Het ontdekken, dat waar je voor gevochten hebt, niet wordt gerealiseerd is een soort menselijke conditie. Revolutie is gebaseerd op heel zwart-witte gedachten. ´Dit is slecht, dat is goed´, maar zo zit de wereld niet in elkaar en ik vind het heel spannend daar een voorstelling over te maken.

Spanje

Nederland heeft al generaties lang geen revolutie meer meegemaakt, of eigenlijk sowieso niet of nauwelijks, maar het Spanje van Pedro, of het Spanje van zijn ouders en grootouders wel. Heb je daar iets van meegenomen, zoals Mart zijn eigen persoonlijke ideeën heet mee genomen in de voorstelling?

Pedro:´Ja, zeker. Als kunstenaar kun je niet loskoppelen wie je bent en wat je maakt. Dat kun je proberen, maar onderbewust zijn je ervaringen een onderdeel van wat je doet. Mijn Spanje, aan het eind van de jaren tachtig, na veertig jaar fascisme, was een land dat maar heel langzaam begon te veranderen.  Mijn ouders leefden onder het fascisme van Franco, mijn grootouders zijn geboren tijdens de oorlog of hebben de burgeroorlog meegemaakt en ik heb als kind de verhalen gehoord over hoe Spanje was tijdens de oorlog, voor de oorlog, onder het fascisme. Alles wat we de laatste jaren aan nieuwe revolutionaire bewegingen gehad hebben, komt daaruit voort.

Zou een werk op dit thema heel anders geworden zijn als het jullie eigen muziek en niet bestaand repertoire zou zijn?

Pedro: ‘Dat is natuurlijk niet te zeggen omdat we dat niet gedaan hebben, maar ik ben een theatermens, ik kom uit de opera, dus voor mij is tekst het belangrijkst. Muzikaal kan ik zoveel abstraheren als ik wil, maar tekst communiceert sneller dan muziek. Maar muziek communiceert op een veel complexere, en rijkere manier dan tekst. Wij zijn wezens die communiceren met tekst en directe concepten komen het snelst aan.

Mart:  ´Het zou zeker een andere voorstelling geworden zijn, maar het grondidee zou het zelfde geweest zijn, denk ik. Maar de uitdaging is dus om dat idee te vertellen met bestaand repertoire en natuurlijk is de tekst van Amara wel helemaal nieuw, dus het is voor een deel wel nieuw wat we maken. In mijn voorbereidingen stuitte ik ook op andere werken, zoals Dantons Tod bijvoorbeeld. Werken over revolutie en desillusie eigenlijk en dat is mijn fascinatie geworden. Ook in een heel nieuw werk zouden we die ideeën denk ik ook vertaald hebben naar een vorm. Nu is de vorm een pasticcio, maar ik denk dat de inhoud echt hetzelfde is.’

Revolutie

In een revolutie neemt iemand meestal de leiding en zegt hoe het moet gaan, zonder compromissen te sluiten. Iemand zei ooit dat compromissen sluiten gelijk staat aan democratie.  Ook werken aan een voorstelling is een proces waarbij veel mensen betrokken zijn en er beslissingen genomen moeten worden. Wie heeft bij jullie die beslissingen genomen of is het juist iets van compromissen geworden?

Mart: ´Mensen zeggen dat er altijd problemen zijn, maar voor mij is het fijn. Het hoort erbij. Je maakt een voorstelling met elkaar, het is een samenwerking. Je hebt goede compromissen en slechte. In de kunst bestaat er nog wel een soort van oud machismo: ´ Ik ben de kunstenaar, dit is mijn kunst en ik moet mijn vrijheid hebben´, maar dat is van een andere generatie denk ik. Compromissen zijn een gegeven en je kunt van tevoren niet zeggen of dat tot iets goed of slechts gaat lijden, maar ik geloof niet in het idee dat compromissen sluiten iets slechts is.´

Pedro: ´Het is hetzelfde als het hele concept van revolutie. In de Europese geschiedenis is het idee van revolutie altijd geweest dat je eerst vernielt en dan opbouwt.  Laten we zeggen dat sinds de Franse revolutie het idee was dat geweld iets beters tot stand moest brengen, maar in onze generatie is dat anders. Je had pijn en lijden en opbouw en dat werd dan tegen elkaar afgewogen. Of we hebben politiek met compromissen. Het hoeft niet zo te zijn. Compromissen sluiten is misschien wel de nieuwe vorm van revolutie.

Hoe?

Jullie zeiden ´Ändere die Welt,´ maar hoe? Wat is het antwoord na het werken aan het project?

Mart: ´Ik weet één ding. Blijven werken. Het is nooit af, je kom te er nooit helemaal, maar je blijft eraan werken. Ik bedoel, blijven proberen.´

Pedro. ´Hoe verander je de wereld? Door de wereld te veranderen……. door je eigen acties. Misschien met kleine dingen, maar je moet het gewoon doen.´

Mart: ´Klein beginnen, zo klein mogelijk beginnen. Het is niet hetzelfde voor iedereen. Niet iedereen heeft het in zich om een activist te zijn, maar iedereen heeft het wel in zich om gewoontes te veranderen en om op een nieuwe manier naar de wereld te kijken. Je moet ergens beginnen. En het begint klein.  Dicht bij jezelf beginnen op een intermenselijk niveau.´

Er is een spreuk van de Bond zonder naam, verzonnen door de Amsterdamse pater Henri de Greeve. ´Verbeter de wereld, begin bij jezelf!´  Dat was voor de tijd  van de jonge theatermakers Mart en Pedro, maar het lijkt toch dat zij anno 2023 dezelfde boodschap hebben.

Informatie:

Ändere die Welt gaat op 11 maart in de Meervaart in Amsterdam in première.

De vier zangers zijn Sam Carl, Inna Demenkova, Elenora Hu en Michael Wilmering en Amara van der Elst is de Spoken word artieste. Leden van LUDWIG vormen het orkest.

Na de première zijn er voorstellingen op 12 maart in de Meervaart, 15 maart in de Schouwburg in Haarlem, 26 maart in Zwolle, 28 maart in Heerlen, 30 maart in Deventer en op 2 april in Leiden.

*pasticcio is een 18e-eeuwse operavorm, samengesteld uit aria’s, ensembles en instrumentale stukken, afkomstig van verschillende bestaande opera’s, gecomponeerd door een of meerdere componisten.

 

Verder lezen, luisteren en kijken

Trailer van Ändere die Welt

Eerder dit jaar besprak Franz Straatman een rectital met liederen van Hanns Eisler.

Eerder deze week ging het Opera Forward Festival van start met de wereldpremière van Animal Farm.

Ändere die Welt van Hanns Eisler, gezongen en gespeeld door Alexander Cappellazzo