Der Freischütz in zeven schoten raakt!
Een pijnlijk lange stilte, de hoofdpersonages zitten bewegingsloos aan tafels. Het duurt lang heel lang, het hoesten in de zaal begint. Zijn we begonnen? Jazeker, moet dit? Beslist! We zijn in België, in de Opera Gent, bij de première van een voorstelling die door Opera Ballet Vlaanderen als Der Freischütz van Carl Maria von Weber aangekondigd is. Christoph Marthaler is de wereldwijd bekende regisseur bekend om zijn sterke artistieke visie en enscenering. Hij zet hier een voorstelling neer die ver afstaat van de oorspronkelijke romantische opera. Geen standaard productie, dat is zeker.
Schot 1 Der Freischütz of vrije schutter
Oorspronkelijk vertelt Der Freischütz een verhaal over liefde, noodlot en bovennatuurlijke krachten. Max, een jonge jager, moet een schietproef doorstaan om met zijn geliefde Agathe te trouwen. Uit angst om te falen sluit hij een pact met demonische krachten en laat magische kogels smeden die altijd hun doel raken. Maar alles heeft zijn prijs; de invloed van het kwaad wordt groter. Marthaler plaatst dit verhaal in een aftands clubhuis aan de rand van het bos, ergens in de jaren vijftig. De jagersvereniging herhaalt monotoon haar clubregels, aan tradities wordt krampachtig vastgehouden. Het publiek wordt meegezogen in een verstikkende sfeer. Terwijl de invloed van de duivel groeit, vereenzamen de personages en nemen hun dwangmatige bewegingen en tics toe, wat hun innerlijke strijd weerspiegelt. Het is geen klassieke romantische vertelling meer, maar een bevreemdende blik op groepsdruk en mensen die vast zitten in zichzelf en hun verleden.
Uiteindelijk bekent Max zijn pact met de duivel, maar hij wordt vergeven. De schietproef wordt afgeschaft en Max krijgt een proeftijd van een jaar om zijn betrouwbaarheid te bewijzen. Daarna mag hij alsnog met Agathe trouwen.
Schot 2 Muziek is Magisch
Muzikaal is de voorstelling, onder leiding van Stephan Zilias, dik in orde. Het Symfonisch Orkest van Opera Ballet Vlaanderen weet de kern van Webers muziek met precisie en gevoel over te brengen, ondanks de coupures en dramaturgische ingrepen. De blazerssectie in de ouverture bouwt direct de spanning op. Later trof mij het prachtig snerpende piccolospel dat door merg en been ging. De befaamde Wolfskloof-scène, een het hoogtepunt van het werk, werd door het orkest met dreigende intensiteit uitgevoerd en zorgde voor een zeer unheimische sfeer. De cello solo door Jadranka Gasparovic in ‘und ob die Wolke sie verhülle’ was indrukwekkend. Dirigent Zilias begeleidt de zangers uitstekend al had de muziek hier en daar iets meer urgentie mogen krijgen. De orkestrale uitvoering legt de solisten geen strobreed in de weg en ondanks de coupures en het door elkaar smijt werk met muzikale bewerking hier en daar (Titus Engel en Noel Engel) is het gewoon mooi.
Het koor, onder leiding van Jan Schweiger, zingt met grote precisie. Toch is het jammer dat de enscenering hen ofwel statisch als een blok neerzet, ofwel opzadelt met merkwaardige bewegingen. Meteen het openingsstuk Viktoria klonk expressief, met name door de mannen, wier articulatie uitmuntend was. Hun vooruitgang in samenklank was mij vorige maand al opgevallen in de concertante uitvoering van Norma, en kwam nu opnieuw prachtig tot uiting in het a capella gezongen Jachtkoor ‘Was gleicht wohl auf Erden dem Jägervergnügen’ in de derde akte. Gedragen, zuiver en nergens schreeuwerig—proficiat, heren.
Toch voelt het soms alsof de muziek en de regie zich in verschillende werelden bevinden; een spagaat die intrigeert en ook wringt.
Schot 3 Der Freischütz Ontaard
Der Freischütz (1821) markeerde een keerpunt in de operageschiedenis. Von Weber mengde volksmuziek, orkestrale kleuren en dramatische effecten tot een geheel dat componisten als Strauss en Wagner beïnvloedde. Helaas werd de opera later door de nazi’s toegeëigend als symbool van ‘Duitse volkscultuur’. Dit wrange historische randje draagt de opera met zich mee en zal invloed hebben op elke moderne interpretatie.
Schot 4 Herkenbare regie
Regisseur Christoph Marthaler staat bekend om zijn unieke, trage en absurde regiestijl, vol melancholie, ironie en vervreemding. Directeur van Opera Ballet Vlaanderen Jan Vandenhouwe beschouwt Marthaler zelfs als een van de grootste regisseurs van de wereld. Zijn invloed is onmiskenbaar, en voor liefhebbers van absurdistisch theater is zijn werk een genot, maar zijn stijl kent ook valkuilen. Toeschouwers ervaren zijn operaregies als afstandelijk en ontoegankelijk. De herkenbaarheid van de oorspronkelijke opera raakt soms verloren, waardoor het publiek moeite heeft om zich emotioneel te verbinden.
Opmerkelijke aspecten van Marthalers stijl zijn de trage, gestileerde bewegingspatroon van zangers. Zij bewegen zich schijnbaar onhandig over het toneel, wat een vervreemdend effect heeft. Personages blijven plotseling verstijfd staan of raken in een soort stuip. Herhaaldelijk staat Max half in een hoge locker; letterlijk buiten spel. Nu kan je dat heel mooi en expressief vinden, maar sommige toeschouwers ervaren het als saai of onbegrijpelijk. Daarnaast bevat zijn werk surrealistische en humoristische elementen. Een schilderij dat steeds van de muur valt en personages die gevangen lijken in een wereld die ze niet begrijpen, zorgen voor een droogkomische sfeer. De alledaagse, banale setting – zoals een clubhuis of jagerslokaal – versterkt het gevoel van eenzaamheid en vervreemding en staat ver af van de romantische wereld die Von Weber met zijn muziek voor ogen had. Marthaler deconstrueert opera door traditionele vertelstructuren te doorbreken. Hij vervangt delen van het libretto door fragmentarische, associatieve scènes, waarin zangers uit hun rol stappen of teksten opdreunen als mantra’s. Soms zingen solisten en orkestleden, inclusief de dirigent, boven een bierpul, wat een grammofoonachtig effect creëert. In de pauze wordt op deze manier het publiek ook weer in een komisch optocht de zaal ingeleid. Dit soort vondsten geven de voorstelling een vervreemdend, maar ook humoristisch karakter.
We eindigen niet met de door Von Weber gecomponeerde stralende en jubelende finale in C-groot, waarbij de schietproef wordt afgeschat en Max er met een proefperiode van af komt. De opera eindigt in een chaos van door elkaar lopende fragmenten. Dit symboliseert de eindeloze cyclus van het bestaan, we zitten in een eeuwig durende proefperiode. Regisseur Marthaler benadrukt dat we vast blijven zitten en hint hooguit naar een twijfelachtige overwinning in plaats van de jubelende apotheose. Het werpt een interessant, maar natuurlijk niet heel blij licht op het einde van de opera.
Schot 5 formidabel acteerwerk
Der Freischütz bij Opera Ballet Vlaanderen is vooral een theatraal spektakel, gedragen door een sterk regieconcept en opvallende keuzes. De 74-jarige sopraan Rosemary Hardy in een prominente rol (Ännchen) is zo’n keuze. Karl-Heinz Brandt vertolkte de rol van Fürst Ottokar, terwijl Raimund Nolte de rol van Kuno op zich nam. Louise Kemény speelde Agathe en Rosemary Hardy, zoals gezegd, vertolkte Ännchen. Thomas Jesatko is Kaspar, Ilker Arcayürek speelde Max en Manuel Winckhler de Eremit & Samiel.
De vocale prestaties van de solisten blijven over het geheel wat achter bij het acteerwerk. En dat acteerwerk is uitgesproken formidabel van allen (instudering Joachim Rathke, het betreft een coproductie met Basel uit 2022). Het op moeten dreunen van de recitatieven en het zittend uitvoeren van de aria’s zal bij het uitvoeren zeker niet geholpen hebben.
Schot 6 Toneelbeeld uitzichtloos
Het toneelbeeld en de kostuums zijn ontworpen door Anna Viebrocks. Zij is al lange tijd een vaste medewerker van de regisseur. De beklemmende en troosteloze ruimte is bijna een gevangenis waar ook weinig in wijzigt gedurende de bijna drie uur. Er is geen natuur, geen buitenwereld. Het is zielloos en letterlijk uitzichtloos. De desolate ruimtes worden door de schrale belichting en mechanische bewegingen van de figuranten versterkt. Een beeld, volledig ten dienste aan de boodschap, niet esthetisch of vermakelijk. Dat zijn de langskomende kartonnen doelen en de oversized dieren in de opera wel, zij zorgen voor een grimlach. De kleding en haardracht is eind jaren vijftig, alles keurig, de rol van de vrouwen is geen noemenswaardige, ze zijn traditionele huisvrouwen.
Schot 7 Vrij schot; ‘Tradwives’
In de tekst wordt genoemd dat er twee vrouwen en 25 mannen het jagersexamen hebben gehaald. In het programmaboekje staat met betrekking tot de vormgeving en de kleding van de dames een stuk over ‘Tradwives’. Dit verwijst naar traditionele huisvrouwen die onderdanigheid en huishoudelijke taken als de kern van hun identiteit zien en promoten, vaak op sociale media. Anderen, koppelen beelden en filmpjes met hashtags aan het begrip ‘Tradwives’ als een vorm van verheerlijking. Het gaat over kleding, zorg voor het huis, koken en huiselijkheid. Dat heeft natuurlijk een zwart verbrand randje want daarbij hoort ook dat de man, die dan alt-right man (alternatief rechts) genoemd wordt, de baas is en de zelfstandigheid van de vrouw en vrijdenken opeist. Deze hedendaagse alt-right man manifesteert zich op sociale media als een extreemrechtse figuur. Dezelfde man die in het nationaalsocialisme, passend binnen de nazi-ideologie, Der Freischütz als toonbeeld van Duitse volkscultuur zou hebben omarmd.
Marthaler laat in het clubhuis politieke teksten horen. Volgens hem worden juist dit soort buurthuizen door politici gebruikt om eenzame mannen te beïnvloedden. Vereenzaamde mensen zijn een gemakkelijk slachtoffer voor propaganda. De handlanger van de duivel hangt aan het einde van de opera nog snel een poster op; ‘stem JA voor de schietproef”.
Eindnoot
Deze productie is een fascinerend stuk theater. Het is een voorstelling die onder de huid kruipt, uitdaagt en bevraagt. Muzikaal valt er genoeg te genieten. Voor de puristen misschien een brug te ver, maar als absurdistisch en conceptueel operatheater onmiskenbaar knap en meeslepend. In de kern doet Marthaler recht aan Von Webers meesterwerk, maar de vraag is of het presenteren van dit werk als Der Freischütz nog gerechtvaardigd is. Het einde wringt met Von Webers intentie, maar geeft een intense emotionele catharsis aan de finale.
Verder lezen, kijken en luisteren
De video trailer van Der Freischütz.
Rosemary Hardy over haar rol als Ännchen en het werken met Christoph Marthaler.
Interview met regisseur Christoph Marthaler.
De auteur
