Wat hebben Wagner, Palermo, Parsifal en Die Feen met elkaar te maken? Place de l’Opera-redacteur Peter Franken bezocht in mei de Siciliaanse hoofdstad en geeft antwoord.

Palermo is een stad met herinneringen aan een vrij lang verblijf van Richard Wagner, van 5 november 1881 tot 20 maart 1882. De jonge componist Kent Moussault – deze zomer één van de stipendiaten die namens het Wagnergenootschap naar de Bayreuther Festspiele gaat – zinspeelt daar op door zijn variatie op Wagners Porazzi-thema de naam Il cigno di Palermo te geven.

Aanvankelijk logeerde Wagner met Cosima en de kinderen in Hôtel des Palmes. Vanaf 2 februari 1882 vonden ze een onderkomen in Villa del Principe Gangi, Piazza dei Porazzi. Aan dit adres ontleent het befaamde Porazzi-thema zijn naam.

De eerste acht maten van het thema dateren al van 1858-1859, de periode dat Wagner bezig was met de tweede akte van Tristan und Isolde. Maat 8 is later op Sicilië doorgekrast en het thema is uitgebreid met 6 nieuwe maten; in totaal dus 13 maten. In deze periode werkte Wagner ook aan de orkestratie van de derde akte van Parsifal.

Wagners echtgenote Cosima heeft alles nauwkeurig geboekstaafd. Op 2 maart 1882 komt ze tot de conclusie dat het nieuwe thema kennelijk is voltooid. Naar verluidt is in het manuscript te zien dat voor het doorkrassen van maat 8 en de notatie van de nieuwe maten 8 t/m 13 dezelfde violet gekleurde inkt is gebruikt als waarmee de Parsifal-partituur is geschreven. Algemeen wordt aangenomen dat dit de laatste melodie is geweest die Wagner op de piano speelde voor zijn dood op 13 februari 1883 in Venetië.

Cosima doet uitgebreid verslag van de toeristische activiteiten van het gezin tijdens hun verblijf in de Siciliaanse hoofdstad, en natuurlijk in het bijzonder van wat Richard er allemaal van vond. Uiteraard werden hoogtepunten als de Capella Palatina (de kapel van de Normandische koningen), de kathedralen in Palermo en Monreale, de botanische tuin en de kleine kapel van Santa Rosalia, de beschermvrouwe van Palermo, bezocht.

Naast opmerkingen over de voortgang van het werk aan Parsifal laat Cosima zich ook geregeld uit over Wagners gezondheid. Het naderend onheil kondigt zich aan: veelvuldige krampen in de hartstreek, culminerend in een hartinfarct op 28 maart 1882 (ze hebben Palermo dan al verlaten en verblijven in Acireale, een plaatsje aan de kust tussen Catania en Taormina).

Cosima ontvangt van Richard de voltooide partituur van Parsifal als kerstgeschenk. Toch wordt er daarna nog verder aan gewerkt, tot het werk op 13 januari definitief is voltooid. Het mag een wonder heten dat Wagner zich in zijn laatste levensjaar, met zijn wankele gezondheid, nog zo intensief heeft kunnen bezighouden met de eerste uitvoeringen van zijn ‘zwanenzang’ in Bayreuth.

Een opvallende passage in Cosima’s dagboek betreft Wagners eersteling, Die Feen, een werk waarvan hij nooit een uitvoering heeft mogen beleven. Uitgerekend op de avond van 13 januari, nadat Parsifal definitief is voltooid, wordt in gezinsverband het koor uit Die Feen gespeeld. Vervolgens zingt Richard zelf de ballade van de feeën en wordt de ouverture gespeeld.

De gedachte dat Wagner zich volledig heeft gedistantieerd van dit werk, als ware het een jeugdzonde, wordt hierdoor flink ontkracht. Hij keek er kennelijk met genoegen op terug, maar vond het gewoon te weinig representatief voor zijn ontwikkeling om in Bayreuth samen met zijn latere werk op te laten voeren. Dat is nog eens extra aannemelijk aangezien Die Feen in veel opzichten een ‘embryonale Wagner’ is, in tegenstelling tot Das Liebesverbot (Spieloper) en Rienzi (grand opéra).

Met de voltooiing van Parsifal en het stukje huismuziek uit Die Feen werd op die avond van 13 januari in Palermo de cirkel van Wagners muzikale leven gesloten.